به گزارش ایرنا، نگارش کتاب کرونولوژی اردبیل چنان که در پیشگفتار و مقدمه آن تاکید شده، با توجه به درج چهارم مردادماه در تقویم رسمی کشور با عنوان روز اردبیل صورت گرفته است.
بررسی پیشینه اردبیل و احیای نقطه‌های تاریک آن البته که جزو ضرورت‌ها به شمار می‌رود زیرا تاریخ معاصر این دیار از نظر محتوا، مضمون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و کیفیت تحولات و فراز و فرودهای آن، در بر دارنده رخدادهایی مهم و تجربه‌هایی گرانبها است.
از این رو کتاب برای آشکار کردن زاویه‌های پنهان بخشی از تحول‌ها به رشته تحریر درآمده و نگارنده ضمن ارائه تعریفی از کرونولوژی، انواع گاه شماری و وجه تسمیه اردبیل، برای تشریح موضوع با کنار هم قرار دادن رویدادها به ترتیب زمان وقوع به صورتی موجز بسنده کرده است.
وجه تسمیه اردبیل
چنان که در بخشی از کتاب می‌خوانیم: اردبیل (به فتح یا کسر دال) «اردویل»، «پیروزرام»، «آذربهمن»، «اندرآباد» و در منابع ارمنی «ارتغیت»، «اردویت» یا «اردوید» نام یکی از شهرهای کهن ایران در شرق آذربایجان است که به نام‌های «باذان پیروز»، «باذان فیروز»، «فیروزآباد»، «فیروزگرد»، «اربلا»، «آردپیل» و «آرتاویل» نیز ضبط شده است.
این کتاب در بخشی دیگر به نقل از مینورسکی تاکید دارد، اشتقاق و معنی واژه اردبیل به درستی معلوم نیست و گاهی آن را به معنی «روح قانون مقدس» و گاهی ترکیبی از ارد (به معنی درستی، راستی و پاکی) یا ویل (در آخر واژه به معنی مکان و جایگاه) دانسته‌اند.
همچنین مورخان اردبیل را ترکیبی از واژه‌های زردشتی (آرتا) به معنی مقدس و (ویل) به معنی شهر دانسته و آن را «شهر مقدس» معنی کرده‌اند؛ در برخی موارد نیز «ارت» و «ارد» را صورت‌های دیگری از (اسی) یعنی فرشته توانگری و پاداش شمرده‌اند.
اردبیل در بخشی از شاهنامه فردوسی نیز چنین یاد شده است:
جهان را ببخشد بر چهار بهر / وزو نامزد کرد آباد شهر
وزین بهره برد آذر آبادگان / که بخشش نهادند آزادگان
وز ارمینیه تا در اردبیل / بپیمود بینا دل و بوم گیل
اردبیل پیش از اسلام
نگارنده در بخشی دیگر به اردبیل پیش از اسلام تا دوره ساسانی پرداخته و در این زمینه نوشته است: منطقه اردبیل دست‌کم از هزاره هشتم پیش از میلاد مسکونی بوده و کاوش‌های مقدماتی در برخی ناحیه‌ها به ویژه شمال و شرق آن نشان می‌دهد که اردبیل و به طور کلی شرق آذربایجان از کانون‌های مهم فرهنگ مگالی نیک (سنگ فراشتی) بوده است.
"کشفیات باستان‌شناختی یک دهه گذشته در محوطه باستانی تپه ایدیر در نزدیکی شهر اصلاندوز در حاشیه رود ارس و «شهر یئری» در حاشیه رود قره‌سو در شهرستان مشگین‌شهر پرتوی تازه‌ای به تمدن و فرهنگ هشت هزار ساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده است؛ چنان که سرپرست هیات باستان‌شناسی «ایدیر» از نظر زمانی قدیمی‌ترین داده‌های استقرار «ایدیر» را مربوط به دوره نوسنگی الف و دوره برنز قدیم (دوره فرهنگی کورا_ ارس) طبقه‌بندی کرده است."
بخشی دیگر به نقل از کتاب ایران پیش از تاریخ ملک شهمیرزادی آورده است: کشف غار آزیخ واقع در اراضی کناره شمالی ارس و در بخش هادورت و نزدیکی شهر فضولی و انجام کاوش دقیق و مداوم آن از سال ۱۹۶۰ میلادی به بعد و نیز کشف و پژوهش غارهایی دیگر در آن سامان پرتوهایی بر آن راه طولانی می‌افکند.
غار آزیخ که فاصله کمی با رود ارس دارد، یکی از اقامتگاه‌های دسته‌جمعی انسان‌های پیش از تاریخ است، در ضخامت کف این غار بزرگ که در حدود ۱۰- ۱۴ متر می‌باشد، روی هم ۱۰ لایه دارد و در هزاران سال مسکونی بوده‌اند، شناسایی شده است.
یکی از جالب‌ترین یافته‌های غار آزیخ سنگواره قسمتی از فک پایین یک انسان بود که در حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار سال پیش زندگی می‌کرده است؛ این انسان که آزیخ آنتروپ نامیده شد، از نظر ویژگی‌های آنتروپولوژی شباهت‌هایی با انسان‌های سین آنتروپ، هایدلبرگ و نئاندرتال دارد و بدیهی است که این کشف اهمیت علمی بزرگی دارد.
محوطه استقرار قوشاتپه در دامنه و بخش میانی ۲ تپه صخره‌ای که ارتفاع و مجزا از هم واقع در دشت و مجاور آن سوی شمال‌غربی قلعه شهریری و در حدود کمتر از نیم کیلومتری رودخانه دایمی قره‌سو قرار دارد، محوطه قوشاتپه در اصل مبنا و شالوده یک سنت جدید عصر نوسنگی می‌باشد.
حدود اواخر و اوایل هزار اول قبل از میلاد عصر آهن آغاز شد؛ بررسی و جمع‌آوری مدارک باستان‌شناسی از حاشیه رود ارس در اردبیل نمونه‌های جدید از انواع قبور صندوقی و به ویژه از نوع قبرهای تپه‌ای (کورگانی) که برای نخستین‌بار در ایران شناسایی، مطالعه و گونه‌شناسی گردید، معرفی نمود.
گاه شمار اردبیل بر حسب تاریخ قمری
این بخش کتاب به برخی رویدادهای مهم از تاریخ ۲۲ تا ۱۳۶۴ هجری قمری می‌پردازد که بر اساس آن و به نوشته تاریخ یعقوبی، فتح اردبیل به دست مغیره بن شعبه ثقفی و در زمان خلافت عثمان در سال ۲۲ ه. ق اتفاق افتاد و سپس عمر، حذیقه را از حکومت اردبیل معزول و عتبه بن فرقد السلمی را به جای او گماشت؛ تا اینکه در سال ۳۶ ه. ق نخستین مسجد جامع شهر اردبیل به دست اشعث بن القیس الکندی ساخته شد.
همچنین در این بخش می‌خوانیم که "سال ۱۱۲ ه. ق خزرها از ناحیه اران هجوم آوردند و اردبیل را گشوده و همه مردان بالغ شهر را کشتند و زنان و فرزندان آنها را به اسیری بردند؛ همان سال جراح بن عبدالله والی ارمنستان را در بیرون اردبیل کشته و اردبیل را تسخیر نمودند تا سال ۲۰۱ که بابک به پیشوایی خرم دینان رسید و در اردبیل و حوالی آن حدود ۲۲ سال به مبارزه با دولت عباسی پرداخت.
سال ۲۲۰ ه. ق نبردی میان بابک و افشین در ارشق رخ داد که در پی ان بابک به مغان گریخت و از آنجا به شهر خود رفت اما سال ۲۲۲ افشین روز پنجشنبه، ۹ روز مانده به رمضان به شهر بذ حمله کرد و جنگ‌های متعددی با لشگیران بابک نمود تا سرانجام با نیرنگ‌های جنگی که معمول داشت، در شوال همان سال (برابر با اکتبر ۸۳۷ میلادی) بابک را شکست داد.
مامون خلیفه عباسی ۱۷ ربیع الاول ۲۲۳ دستور داد دست و پای بابک را قطع کردند و جسد او را در سامرا به دار زدند و مدتی نیز آن را در بغداد با جسد برادرش به دار آویختند؛ سال‌ها پس از این فراز و نشیب‌ها در ۶۱۸ ه. ق نیز مغولان هجوم آوردند و نه تنها مردم اردبیل به قتل رسیدند، بلکه شهر و روستاها نیز به طور کامل تخریب شد.
سال ۶۵۰ امین‌الدین جبرئیل که با دولتی خاتون دختر جمال‌الدین باروقی ازدواج کرده بود، در روستای کلخوران صاحب پسری به نام صفی‌الدین اسحاق اردبیلی شد و در ۶۵۶ ه. ق که شیخ صفی‌الدین ۶ سال بیشتر نداشت، پدرش امین‌الدین جبرئیل درگذشت و مادرش سرپرستی و تربیت فرزندان را برعهده گرفت.
شیخ صفی‌الدین اردبیلی به نوشته کتاب صفوه الصفا با اشعار مولوی سماع می‌کرد که در ۶۷۲ که شیخ ۲۲ سال داشت، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی یکی از درخشان‌ترین ستاره‌های آسمان عرفان در شهر قونیه چشم از جهان فروبست و سال ۶۷۸ شیخ صفی‌الدین در جست و جوی پیر و مرشدی شایسته به قصد زیارت شیخ نجیب‌الدین بزغش، اردبیل را به مقصد شیراز ترک نمود و دوباره در سال ۶۸۰ به اردبیل بازگشت اما دوباره در سال ۶۸۴ در پی شیخ زاهد به زوایه استادش در روستایی به نام هیلدگران گیلان وارد شد.
سال ۷۰۰ با وفات شیخ زاهد گیلانی و خاکسپاری او در سیاورود، شیخ دوباره به زادگاهش بازگشت و به هدایت مریدان طریقت صفوی پرداخت تا اینکه سال ۷۳۴ در حالی که طریقت عرفانی او با انبوهی از مریدان و طالبان در بخش‌های وسیعی از ایران، قفقاز و آناتولی گسترش یافته بود، به بیماری سختی دچار شد و در نهایت سال ۷۳۵ در سن ۸۵ سالگی از دنیا رفت و درخت بیدی در حیاط خانه‌اش، بیرون دروازه اسفریش مزار وی شد."
روزشمار اردبیل به تاریخ شمسی
بخش دیگر کتاب کرونولوژی اردبیل به رویدادهای این خطه بر اساس تاریخ هجری شمسی از ۱۱۹۱ تا ۱۳۸۸ اشاره دارد؛ از جمله اینکه از ۱۷ آبان سال ۱۱۹۱ در جنگ اول ایران و روس با هدایت مرادخان دلاقرده از ارس عبور کرده، اردوگاه قشون ایران در اصلاندوز اشغال نمودند و یک سال پس از آن با امضای قرارداد گلستان، تالش و مغان به تصرف و تملک روسیه درآمد.
سال ۱۲۵۰ شمسی خانه میرفتاحی از خانه‌های قدیمی اردبیل ساخته شده و در دوران پهلوی اول با کاربری آموزشی بود و به عنوان نخستین دبیرستان دخترانه اردبیل کاربرد داشت که مدتی هم به عنوان دبیرستان نظام اجاره داده شده بود یا اینکه در سال ۱۲۵۵ (برابر با ۱۸۷۶ میلادی) کلیسای مریم مقدس اردبیل از سوی خانواده میرزایان از ارامنه اردبیل و به یاد گالوست میرزایان، پدر خانواده ساخته شد.
همچنین تولد بزرگانی همچون حضرت آیت‌الله حاج سید محمد تقی مفتی الشیعه فرزند آیت‌الله سید مرتضی خلخالی از علمای اعلام، فقهای عظام و مراجع تقلید در سال ۱۲۴۴؛ آیت‌الله شیخ عبدالعظیم صدوقی مشهور به شیخ العلما، از روحانیون جلیل القدر دار الارشاد از خاندانی بزرگ و منسوب به شیخ الطایفه شیخ صدوق در سال ۱۲۵۷ یا آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی که در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی نماینده مردم اردبیل بود، در این کتاب مورد اشاره قرار گرفته است.
حسن نجفلو (پدر تئاتر اردبیل) که در اردیبهشت سال ۱۲۷۸ شمسی به دنیا آمد و به عنوان نخستین کسی که پدیده فرهنگی به نام تئاتر را وارد اردبیل نمود و اولین گام‌ها را برای تشکیل گروه نمایش در منطقه برداشت، در کنار ایجاد نخستین مدرسه به سبک جدید در اردبیل پیش از مشروطیت با نام مدرسه نصریه یا ادبیه از سوی محمد ولی‌خان تنکابنی ملقب به نصر السلطنه (از رجال دولتی دوره قاجار) در سال ۱۲۸۴ از دیگر مطالب خواندنی این کتاب به شمار می‌آید.
بر اساس اسناد مورد اشاره نگارنده در سال ۱۲۸۵ تاسیس نخستین انجمن سری در اردبیل از سوی سه نفر از فعالان (آقا سید زکی، مشهدی ابوالفضل رضازاده و عباس محسنی معروف به شالمان‌اف) برای تحصیل مشروطه و مبارزه با خودکامگی حاکم، شیوع قحطی به سال ۱۲۸۸، تشکیل نخستین اداره معارف در خانه محمد قدس به عنوان اولین رئیس فرهنگ اردبیل در سال ۱۲۹۵ یا تشکیل بلدیه در سال ۱۳۰۳ شمسی و انتخاب حاج میرزا بیوک آقا وهاب‌زاده به عنوان اولین شهردار افتخاری اردبیل از فرازهای این کتاب در مورد تاریخ پربار این کهن دیار است.
کتاب کرونولوژی اردبیل در ۱۳۲ صفحه به سفارش اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان این استان از سوی نشر جنت‌سرا روانه بازار شده است.
