به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، ایران با در اختیار داشتن بیش از 33 تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و 157 میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت خام، رتبه اول مجموع ذخایر نفت و گاز را به خود اختصاص داده‌ است. علاوه بر این، قرارگیری در یک منطقه راهبردی در غرب آسیا موجب شده‌ است تا از ظرفیت و مزیت نسبی مناسبی برای توسعه صنعت پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز برخوردار باشد.

راهبرد اصلی کشورهای موفق و پیشرو در حوزه تکمیل زنجیره ارزش فرآورده‌های نفتی تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی از طریق توسعه پارک‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌ها بوده ‌است. سیاستی که در کشورمان به درستی به آن توجه نشده‌ است یا مورد غفلت واقع شده است، به طوری که وضعیت صنعت پتروشیمی کشور نشان می‌دهد، این صنعت با مسائلی از قبیل معماری نامتوازن زنجیره ارزش، مشکل تأمین خوراک واحدهای پایین‌دست، پراکندگی و جانمایی نادرست و همچنین عدم تکمیل زنجیره ارزش درگیر است.

به عنوان مثال در ایران متانول با سهم ۳۷ درصدی رتبه اول تولید را به خود اختصاص داده است و سهم محصول ارزشمند و راهبردی همچون پروپیلن تنها حدود 2 درصد است. این در حالی است که در دنیا سهم متانول و پروپیلن به ترتیب از سبد محصولات پایه پتروشیمیایی 12 و ۱۶ درصد است.

*نقشه وزارت نفت برای توسعه پارک‌های شیمیایی در کشور

نامتوازن بودن صنعت پتروشیمی در ایران و عدم توسعه صنایع‌ پایین‌دستی عدم‌النفع‌های زیادی را در حوزه ارزآوری، تامین نیاز داخل و اشتغالزایی در کشور در پی داشته است. با توجه به اهمیت این موضوع جواد اوجی وزیر نفت دولت سیزدهم هفته گذشته در گفتگوی ویژه خبری بر لزوم توسعه پارک‌های شیمیایی و پتروشیمیایی تاکید کرده است.

جواد اوجی وزیر نفت درباره اهمیت توسعه زنجیره ارزش در صنعت نفت گفت: «تلاش می‌کنیم در دولت سیزدهم حداقل 2 پتروپالایشگاه احداث کنیم. در مرحله بعد امیدواریم با مشوق‌های مدنظر و سازوکارهایی که در حال انجام است، زنجیره ارزش پتروشیمی توسعه یابد. باید در دولت کارگروهی متشکل از وزارتخانه‌های نفت (حوزه پتروشیمی)، صمت و کشور شکل گیرد تا به‌صورت جدی وارد پارک‌های زنجیره ارزش صنایع تکمیلی پتروشیمی شویم. کارکرد این نوع از پارک‌ها شبیه شهرک‌های صنعتی است که در بیشتر استان‌ها اما در سطح محدودتر راه‌اندازی شده است».

وی در ادامه افزود: «در حقیقت هرکدام از این پارک‌های زنجیره تکمیلی پتروشیمی با سرمایه‌گذاری جانبی انجام می‌شود که می‌تواند ۱۵ تا ۲۰ واحد صنعتی (صنایع پایین‌دستی پتروشیمی) در حوزه‌های مختلف اعم از حوزه مسکن، خودرو، نظامی و حتی بهداشت و درمان را شامل شود».

وزیر نفت گفت: «راه‌اندازی پارک‌های زنجیره ارزش صنایع تکمیلی پتروشیمی به دانش فنی چندانی نیاز ندارد، ضمن اینکه اشتغال‌زایی و ارزش افزوده بسیار بالایی را هم به همراه خواهد داشت و مضاف بر آن خوراک مورد نیاز هم به اندازه کافی در کشور موجود است. مطالعات خوبی در شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای راه‌اندازی این پارک‌ها انجام شده است و بیش از ۷۰۰ بخش پایین‌دستی بررسی و مطالعه شده که این جزو اولویت‌های کاری وزارت نفت خواهد بود».

*احداث پارک‌های شیمیایی، الگوی نوین و بهینه توسعه صنعتی

همان گونه که وزیر نفت نیز تاکید کردند برای توسعه پارک‌های شیمیایی ضرورت دارد وزارت نفت با همکاری سایر بخش‌های مرتبط دولتی مثل وزارت صمت و سازمان برنامه و بودجه، با انتخاب مسیری درست و فراهم آوردن فرصت‌های سرمایه‌گذاری ارزشمند برای بخش خصوصی، در مسیر ریل‌گذاری و تسهیل توسعه پارک‌های شیمیایی قدم بردارد. البته باید توجه داشت که اتخاذ تصمیمات نسنجیده نیز موجب هدررفت وقت و سرمایه و همچنین دفع سرمایه‌گذاران می‌شود.

احداث‌ پارک‌های شیمیایی بر اساس رویکرد یکپارچه‌سازی فرآیندها به جای ایجاد واحدهای تولیدی مجزا، به عنوان یک الگوی نوین توسعه اقتصادی و صنعتی شناخته می‌شود. این پارک‌ها معمولاً با یک واحد مادر که پتروپالایشگاه است آغاز می‌شوند و اغلب در زنجیره ارزش تا 2 یا 3 لایه ادامه می‌یابند و در مجموع شامل 15 تا 20 شرکت کنار هم هستند. این رویکرد موجب تبادل‌ جریان‌های مواد بین واحدها، تامین خوراک پایدار و استفاده از خدمات و زیرساخت‌های مشترک می‌شود. 

احداث پارک‌های شیمیایی مزایای مهمی را در پی دارد که عبارتند از: 1- دستیابی سریع و کم‌هزینه به خوراک از طریق ارتباط و نزدیکی واحدها، 2- سرعت بالای استقرار و راه‌اندازی فعالیت‌ها در پارک، 3- جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و 4- صرفه‌جویی قابل ملاحظه در هزینه‌های احداث و راه‌اندازی.

*سه رکن توسعه پارک‌های شیمیایی در کشورهای پیشرو

نگاهی به 11 اقتصاد بزرگ دنیا حاکی از آن است که از میان آن‌ها 10 کشور جزء بزرگترین تولیدکنندگان مواد شیمیایی با ارزش افزوده هستند. کشورهای پیشرو در این حوزه از رویکرد تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی استفاده کرده‌اند و دولت‌ها با ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای پارک شیمیایی در مناطق مستعد و اعمال مشوق‌های اقتصادی، زمینه سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی در پایین‌دست واحدهای پتروپالایشی را فراهم آورده‌اند. تصویر 1 هفت قطب موفق پتروشیمیایی در دنیا را نشان می‌دهد که همگی پارک‌های شیمیایی شکل گرفته در پایین دست پالایشگاه‌ و پتروپالایشگاه هستند.

تصویر 1

به‌طور کلی رویکرد کشورهای پیشرفته در تکمیل زنجیره ارزش از سه رکن اساسی تشکیل می‌شود: 1- تشکیل یک نهاد قوی و تخصصی وابسته به دولت به منظور جذب سرمایه‌گذاران و اجرای سیاست‌های مربوط به پارک، 2- وضع حمایت‌ها و مشوق‌های به منظور هدایت سرمایه‌گذاری (توسعه نرم) و 3- توسعه ابتدایی زیرساخت‌ها و تنظیم‌ برنامه‌های بلندمدت (توسعه سخت). با اجرای این سه گام و جذابیت ایجاد شده سرمایه‌گذاران خصوصی اعتماد کرده و در توسعه پارک‌های شیمیایی طبق سیاست‌های دولت مشارکت می‌کنند.

*سهم ناچیز اولین دارنده نفت و گاز دنیا در بازار جهانی مواد پتروشیمیایی

توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و تکمیل زنجیره ارزش نقش بسزایی در تولید ثروت و افزایش سهم تولید ناخالص ملی از این بخش و در نهایت توسعه بازارهای صادراتی و ارزآوری دارد.

بر اساس آمارهای ارائه شده توسط بهزاد محمدی مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی، حجم تولید محصولات پتروشیمی در سال 1398 به مقدار 66 میلیون تن در سال رسیده است که از این مقدار مجموع صادرات شرکت پتروشیمی 10 میلیارد دلار بوده و 5 میلیارد دلار نیز از طریق فروش محصولات پتروشیمی در داخل کشور درآمد حاصل شده است.

تصویر2- 10 کشور برتر از نظر فروش مواد شیمیایی در سال 2018

با مقایسه این آمار با درآمد حاصل از فروش مواد شیمیایی در کشورهای پیشرو در توسعه پارک شیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش، حقیقت عدم توسعه در این بخش و البته خام فروشی در مواد پتروشیمیایی آشکار می‌شود. تصویر 2 نشان دهنده میزان صادرات مواد پتروشیمیایی 10 کشور پیشرو در این حوزه است. مقایسه ارزش صادرات این کشورها با ایران نشان‌دهنده عدم تکمیل زنجیره محصولات پتروشیمی تولید شده در کشور است.

به‌ عنوان مثال مقایسه ارزش بازار مواد پتروشیمیایی ایران به ‌عنوان کشور اول دارنده منابع نفت و گاز با کره‌جنوبی که واردکننده نفت و گاز و رتبه پنجم کشورهای صادرکننده مواد شیمیایی را دارا است نشان می‌دهد، ارزش بازار مواد پتروشیمیایی ایران تنها 10 درصد کره‌جنوبی است.

 از طرف دیگر آلمان دارای ظرفیت پالایشی مشابه ایران (حدود دو میلیون بشکه در روز) و یکی از پیشرفته‌ترین کشورها در تکمیل زنجیره ارزش مواد شیمیایی است که اغلب نفت و گاز صنایع خود را وارد می‌کند. این کشور طی سال 2019، 218 میلیارد دلار درآمد از فروش مواد شیمیایی و 133 میلیارد دلار نیز صادرات مواد پتروشیمیایی داشته ‌است. این ارقام نشان دهنده ظرفیت بالای حوزه زنجیره ارزش مواد پتروشیمیایی برای تولید ثروت می‌باشد که فعلا در کشور مغفول باقی مانده است.

*ماموریت وزارت نفت برای توسعه پارک‌های شیمیایی چگونه محقق می‌شود؟

در این راستا محمدعلی قدیری کارشناس نفت و انرژی در گفتگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس با اشاره به لزوم توجه وزارت نفت به توسعه پارک‌های شیمیایی می‌گوید: «مطالعه تجربه کشورهای موفق قطب مواد پتروشیمیایی در دنیا نشان می‌دهد تا وقتی اراده، برنامه‌ریزی و اقدامات اولیه حاکمیت برای توسعه مجتمع‌ها و پارک‌های شیمیایی نباشد اتفاقی رخ نخواهد داد. وزارت نفت ابتدا می‌بایستی مناطق مستعد توسعه پارک شیمیایی در کشور را شناسایی و آمایش کند.

در این خصوص قطعا مناطق ساحلی جنوب باید مورد توجه قرارگیرند چرا که از مزایای نزدیک بودن به پالایشگاه‌ها، زیرساخت‌های صادراتی، آبراه‌های بین المللی و منابع آبی با توجه به آب‌بر بودن این صنایع بهره‌مند هستند».

وی در ادامه افزود: «به‌عنوان مثال در حال حاضر سه پتروپالایشگاه با مجموع ظرفیت 800 هزار بشکه در روز در بندرجاسک از سواحل مکران دارای مجوز و طی مراحل ابتدایی احداث می‌باشند. از این‌رو این منطقه موقعیت بسیار مناسبی برای برنامه‌ریزی احداث پارک شیمیایی دارد. علاوه بر این، می‌توان ذیل پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس، بندرعباس و حتی پالایشگاه‌های گازی همچون بیدبلند، سرخون و پارسیان برای احداث پارک شیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش برنامه‌ریزی کرد».

قدیری اظهار داشت: «برنامه‌ریزی بلندمدتِ جامع و توسعه نرم و سخت که پیشتر به آن اشاره شد نیز از جمله الزامات ابتدایی است که می‌بایستی مورد توجه قرارگیرد. به عبارتی در راستای ایفای نقش تنظیم‌گری، وزارت نفت مجموعه قوانین حاکم، مشوق‌ها، خدمات و حمایت‌های مورد نیاز این صنایع را ارائه کند.

علاوه براین توسعه زیرساخت‌های ابتدایی همچون لجستیک و آب و برق اغلب باید توسط دولت انجام شوند. در نهایت با انتخاب توسعه دهنده برای هر پارک شیمیایی اموری از قبیل جذب سرمایه‌گذاران، عقد قرارداد با ساکنان پارک، نظارت بر روند احداث پارک و تسهیل روندهای اداری انجام می‌گیرد».

با توجه به توضیحات داده شده طبیعی است که وقتی بخش خصوصی ببیند وزارت نفت برای توسعه پارک‌های شیمیایی برنامه دارد و از سرمایه‌گذاری حمایت می‌کند با اطمینان خاطر بیشتری در توسعه پارک شیمیایی مشارکت خواهد کرد. بنابراین در مجموع بخش حکمران و سیاست‌گذار دولتی باید هدفشان فراهم آوردن زمینه حضور بخش خصوصی باشد تا بدین صورت توسعه پارک‌های شیمیایی در کشور و بهره‌مندی از مزایای توسعه این واحدها در ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری و اشتغالزایی محقق شود.

انتهای پیام/ب