یک، دو ...؛ ناگهان می‌آید و لرزشی که طی فقط چند ثانیه کلی خرابی به بار می‌آورد و حاصل یک عمر تلاش و دست رنج افراد که با مشقت فراوان توانستند زندگی دست و پا کنند را به فنا می‌دهد.
چه افرادی که تازه زندگی خود را شروع کرده بودند و چه آن‌هایی که سال‌های سال نفس می‌کشیدند، فرقی ندارد همگی از دم زیر تیغ آن می‌روند؛ زلزله را شاید بتوان بی رحم‌ترین حادثه طبیعی در جهان نامید که فقط می‌لرزاند و خرابی به بار می‌آورد.
زمین لرزه در ایران در برهه‌ای از تاریخ صحنه‌های تلخی را ثبت کرده که هر بار به آن‌ها می‌نگریم جز حسرت و افسوس نمی‌توان چیز دیگری را به یاد آورد.
کشور ما بر روی کمربند زلزله جهان قرار دارد و هر از گاهی این گسل‌ها تکانی به خود داده و ترس را در جان هموطنان تازه می‌کند.
در بحث زلزله در کشور، تهران در مقایسه با دیگر شهر‌ها از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است و دلیل آن تراکم بالای جمعیت و نیز تمرکز بسیاری از زیر ساخت‌ها در این شهر و یا اطراف آن است، همچنین تهران بر روی چندین گسل زلزله قرار دارد و در صورت فعالیت این گسل‌ها خطرات بسیاری گریبان پایتخت ایران خواهد شد.
تهران را به نوعی می‌توان شهر گسل‌ها نام گذاری کرد چرا که تعداد زیادی از گسل است که شامل گسل‌های مُشا، فشم، ملاصدرا، نیاوران، تِلو پایین، محمودیه، شیان، گسل معکوس امامزاده داوود، کوث، شمال ری، جنوب ری، کهریزک، گرمسار، پیشوا و پارچین می‌شود؛ البته گسل‌های فرعی زیادی در سطح شهر تهران وجود دارد مانند نارمک، شادآباد، داوودیه، عباس‌آباد، باغ فیض و ...، که فعال شدن سه گسل مشا، جنوب ری و شمال تهران هر کدام خسارات و شدت گوناگونی را در هر منطقه از تهران در پی خواهد داشت.
درباره مدت زمان لرزش تهران طبق محاسبات علی درویش زاده (پدر علم زمین‌شناسی ایران)، این دوره برای تهران ۱۵۰ سال است در حالی که از وقوع آخرین زمین لرزه بزرگ آن بیش از ۱۸۰ سال گذشته و این تأخیر ۳۰ ساله به این معنی است که زمین لرزه بعدی، احتمالا شدت و بزرگی بیشتری خواهد داشت؛ لذا انرژی زمین در حال جمع شدن در گسل هاست و زلزله بعدی تهران قابلیت وقوع تا ۸ ریشتر را دارد.
زلزله هم مانند سایر حوادث قابل کنترل است و می‌توان پس از به وقوع پیوستن آن حوادث و خسارات پس از زلزله را کنترل کرد، اما به شرط اینکه واقعیت‌ها را بپذیریم. واقعیت این است که شاه کلید مقابله با زلزله، مقاوم سازی و اصولی ساختن سازه‌ها در ساختگاه مناسب است. بدون داشتن سازه‌ها و زیرساخت‌های مقاوم برنامه‌های کنترل بحران زلزله خیلی نتیجه بخش نخواهد بود.
تجربه زمین لرزه در استان کرمانشاه نشان داد که مواردی که اصول مهندسی کافی را در طراحی سازه رعایت کرده اند؛ دچار تخریب نشده اند و ساکنان خود را محفوظ نگه داشته اند، از آن سو هم در مناطق روستایی و بعضا شهری نیز ساختمان‌هایی که اصول مهندسی صحیح در ایجاد سازه‌ها رعایت نشده است همگی یا تخریب کامل شدند یا اینکه بخش عظیمی از آن نابود شده و زلزله تمام زندگی شهروندی را یک شبه به خرابه‌ای تبدیل کرد.
یادمان نرود که زلزله سال ۱۳۸۲ بم در استان کرمان، زلزله سال ۱۳۶۹ رودبار و منجیل در استان گیلان، زلزله سال ۱۳۴۱ بوئین زهرا در استان قزوین که چه بلایی بر سر ساکنان آن شهر‌ها آمد و چه ویرانی‌هایی را به جا گذاشت؛ لذا مقاوم سازی و ساخت سازه‌ها و بنا‌های مستحکم، شرط اصلی مقابله با تخریب پس از وقوع زمین لرزه است.
در تهران نیز در کنار برج‌ها و سازه‌های مقاوم و مستحکم ساختمان‌هایی وجود دارند که ایمن نبوده و امکان این را دارد که حتی با یک زمین لرزه متوسط و گا‌ها کم شدت تخریب شوند.
مناطق حاشیه نشین تهران، بافت‌های فرسوده که نیاز به مرمت و بازسازی دارند، مرکز و جنوب پایتخت نیز از این دست مناطق هستند که در صورت عدم توجه به آن مناطق ممکن است خسارات جبران ناپذیری به افراد جامعه وارد کند.
وقوع زلزله بزرگ موضوعی است که در تهران به یک چالش منفی تبدیل شده که بحث و شایعه نابودی پایتخت در صورت رخ دادن زمین لرزه عظیم هر از چند گاهی بر زبان‌ها جاری می‌شود.
باور و رفتار غلط برخی افراد موجب ایجاد ترس و وحشت در میان افراد جامعه شده به صورتی که این ترس به گسترش شایعات دامن زده و جامعه را در کنار مشکلات دیگری که افراد در آن سروکار دارند ملتهب کرده است.
احتمال رخ دادن زمین لرزه در تهران بین هر ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال است که پایتخت ایران در سال‌های ۷۴۳، ۸۵۵، ۹۵۸، ۱۱۷۷، ۱۶۶۵ و ۱۸۳۰ میلادی برای یک بار هم که شده لرزیده است که اختلاف بین دو زلزله آخر حدود ۱۶۵ سال است.
تهران گسل‌های فراوانی دارد که بزرگترین آن‌ها در شمال و جنوب تهران فعال است و هر آن احتمال دارد مانند انفجار یک بمب، تهران از این رو به آن رو تبدیل شود؛ از سویی رفتار غلطی که ریشه در وحشت کاذب مردم از زلزله و عدم اطمینان آن‌ها به سازه هایشان دارد، کاملا قابل اصلاح است.
همانطوری که عنوان شد با آموزش جامعه و ساخت اصولی سازه؛ چالش زلزله در تهران را می‌توان کنترل کرد. از سوی دیگر، به دنبال وقوع زلزله‌ها همواره شایعات فراوانی منتشر می‌شود، بهترین و مناسب‌ترین راه برای مقابله با این شایعات آموزش دقیق مردم است.
اما پیش‌تر اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران کشور درباره میزان آمادگی این سازمان برابر وقوع زمین لرزه در تهران اظهار کرد: تهران برای یک زلزله بزرگ هفت و نیم ریشتری آمادگی ندارد، اما برای حوادث کوچک آمادگی داریم.
وی افزود: کارشناسان معتقدند که هنگام بروز زلزله‌ای به بزرگی هفت در مقیاس امواج درونی زمین (ریشتر) در تهران، ۲ میلیون نفر به طور مستقیم و هشت میلیون نفر به صورت غیرمستقیم تحت تاثیر این حادثه قرار می‌گیرند.
نجار تاکید کرد: اگر می‌خواهیم ایمن بمانیم باید ساختمان‌های ایمنی بسازیم و در چرخه ساخت و ساز همه افراد دست به دست هم بدهند تا خانه ایمنی ساخته شود.
رئیس سازمان مدیریت بحران کشور گفت: آیا روی ساخت و سازهای فعلی دقت می‌شود که ایمنی کامل داشته باشند و بخش نظارت ما دقیق هست؟ چند سالی که ما در این جایگاه هستیم دائما به سمت مطلوب پیش می‌رویم و حساسیت‌ها بسیار زیاد شده است، ولی آیا وقت آن نرسیده که مهندسان ناظر نظارت دقیق داشته باشند و مصالح باکیفیتی در ساخت و ساز به کار گرفته شود.
اگر افراد جامعه تعریف اصولی و علمی زلزله را بدانند، به این شایعات توجه نخواهند کرد؛ ضمن اینکه هیچ شخص یا دستگاهی نمی‌تواند وقوع این بلای طبیعی را پیش بینی کند و تمام مسائل مطرح شده در حد شایعات کاذب و به قول معروف یک کلاغ چهل کلاغ است که ارزش و جنبه علمی ندارد و صرفا در حد حرف و شایعه است.
در زمان وقوع بحران در کشور یکی از مراکزی که مورد توجه مسئولان برای اسکان مردم در آن، سوله های مدیریت بحران است که در زمان های عادی تقریبا به حال خود رها شده یا به بخش ورزشی در شهرداری ها واگذار شده اند.
اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در حاشیه جلسه ستاد محلی پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات در تیر ماه سال 99 درباره میزان آمادگی سوله‌های مدیریت بحران در شهر تهران گفت: سازمان مدیریت بحران سازمان ستادی است و مأموریت و مسئولیتش سیاست گذاری، هماهنگی و نظارت تعریف شده است و همه دستگاه‌های اجرایی در قانون جدید مدیریت بحران در زمان مقابله با بحران هم مأموریت به میزان نیاز مسئولیت دارند.
وی با اشاره به اینکه سوله‌های مدیریت بحران صرفا مشکل را حل نمی‌کند اظهار کرد: در تهران سوله های بحران چند منظوره هستند و در اختیار دستگاه دیگری قرار گرفته و ممکن است در آنجا ورزش هم بکنند، اما حق تغییر کاربری ندارند و مدیریت بحران هر زمان احساس نیاز کند می‌تواند وارد این سوله‌ها شود.
زلزله همواره بیخ گوش ما هست و هیچ کسی از زمان وقوع و میزان تخریب آن خبر ندارد، اما در این بین موضوع مهم میزان آمادگی در برابر پسا زلزله و قبل از آن اقدامات انجام شده برای مقاوم سازی اماکن و سازه‌ها است که در این باره با نگاهی گذرا به بافت های شهری و روستایی در سراسر نقاط کشور خواهیم دید که تعداد قابل توجهی از سازه ها و این بافت ها چندان هم مقاوم نیستند و با یک لرزش نسبتا شدید فروخواهند ریخت.
برج میلاد، بلندترین برج ایران بر روی گسل پردیسان ساخته شده است، بیمارستان میلاد یکی از مراکزی است که بر روی گسل تهران احداث شده است، بزرگراه‌های شهید بابایی، صدر، آیت الله هاشمی رفسنجانی، شهید چمران، آزادگان و امام علی (ع) با توجه به محل قرار گیری در گسل‌های تهران در صورت وقوع زلزله به نحوی آسیب می‌بینند که امکان امدادرسانی از این مسیر‌ها در صورت وقوع زلزله وجود ندارد.
اتاق رئیس دانشگاه علوم و تحقیقات تهران دقیقاً بر روی گسل زلزله شمال پایتخت تاسیس شده و واحد دانشگاهی علوم و تحقیقات و واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد در منطقه سوهانک تهران، بر روی بزرگترین گسل پایتخت بنا شده اند!
ساختمان بانک مرکزی و ساختمان اسناد ملی ایران نیز بر روی گسل داوودیه و گسل سید خندان قرار دارند و ساختمان‌های بنیاد مستضعفان، وزارت راه و شهرسازی، مجموعه کتابخانه ملی همچنین پل بزرگراه صدر و پل پارک وی نیز بر روی گسل بنا شده است.
ساختمان بلند مرتبه و سنگین روزنامه اطلاعات در کنار گسل در زیر بزرگراه جهان کودک واقع است که گسل سید خندان پشت این ساختمان قرار دارد، ساختمان‌های مسکونی و مدرن آتی ساز در کنار هتل اوین، در محل تقاطع گسل محمودیه و گسل عمود بر آن قرار دارند.
این‌ها اماکنی هستند که جز مناطق پرتردد و مهم در پایتخت بوده که در کانون اصلی زلزله در تهران قرار دارند. حال سوالی که در اینجا در ذهن افراد جامعه ایجاد می‌شود این است که چرا مجوز ساخت و ساز در این مناطق صادر شده است؟ آیا این امکان وجود نداشت که همین ساختمان‌ها با همین شرایط سازهای در مناطق دیگر و امن‌تری ساخته شوند؟
همانطور که اشاره شد زلزله یک بلای طبیعی است و هر آن ممکن است رخ دهد چه با شدت زیاد و چه با شدت و تخریب کمتر؛ نکته‌ای که در اینجا قابل تامل است اقدامات و رفتار ما در خصوص مقابله با این پدیده طبیعی است؛ آیا توان مقابله با پس از زلزله را داریم؟
آیا ما می‌توانیم بلافاصه مشکلات پس از وقوع زمین لرزه را پیگیری و حل و فصل کنیم؟ آیا قبل از وقوع زلزله ساختمان‌ها و سازه‌هایمان را ایمن و مستحکم کرده‌ایم؟ و خیلی از موارد دیگر که انجام آن به خود ما بستگی دارد؛ زلزله حادثه‌ای است که یک‌بار و یا چند مرتبه رخ می‌دهد.
نکته دیگری که باید با اهمیت ویژه‌ای به آن توجه شود مساله آموزش است. نوع واکنش اقشار مختلف به زلزله‌های اخیر نشان داد که مساله آموزش یک حلقه مفقوده در برنامه‌های کنترل بحران است، این آموزش باید عمیق و بصورت مداوم و مستمر باشد.
آموزش‌هایی که می‌توان از پایه شروع به کار شود، بحث اطلاع رسانی در مدارس و حتی دانشگاه‌ها باعث آگاهی بخشی به افراد جامعه در همان سنین کودکی و نوجوانی و جوانی شود.
زلزله آنقدر‌ها هم خطرناک نیست می‌توان این بلای طبیعی را نیز مانند دیگر بلایا کنترل کرد؛ به شرط آنکه بستر‌های سخت افزاری و نرم افزاری پایش فعالیت‌های لرزه‌ای افزایش یافته و به روز شوند.
کاملا طبیعی است که زلزله‌های بزرگ متاسفانه با تخریب و کشته و مجروح شدن مردم همراه خواهد بود. اما آنقدر‌ها هم که به نظر می‌رسد زلزله خطرناک و وحشتناک نیست.
بر اساس اطلاعات ارائه شده از سوی مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران و براساس نقشه مکان یابی بلند مرتبه‌سازی، محله قدیم تهران موسوم به ارگ قدیم، امن‌ترین ناحیه از نظر وجود گسل‌های زلزله است.
ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می‌شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می‌شود.
از محلات به نسبت امن‌تر شهر تهران می‌توان به راه آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت چنار به علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد.
به نظر می‌رسد که مکان یابی حاصل از تجربه چند صد ساله مردم ساکن تهران که منجر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده، بسیار قابل اعتمادتر از مکان‌یابی سال‌های کنونی در گسترش و احداث شهرک‌های حاشیه‌ای شهر تهران است.
وجود گسل‌ها فقط مختص به تهران نیست و سرتاسر کشورمان دارای گسل‌های مختلفی هستند که هر آن ممکن است فعال شده و در ادامه خرابی را به بار بیاورند.
گسل مشا، ایوانکی، کهریزک، پیشوا، رباط کریم در استان تهران، گسل شمال تبریز در استان آذربایجان شرقی، گسل کوه خضر که از میان بخشی شهر قم عبور می‌کند، گسل اصلی جوان زاگرس که از کنار شهر مریوان عبور می‌کند، گسل غربی فرو افتادگی دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی، گسل بافران از جنوب شهر نایین که در استان اصفهان عبور می‌کند، گسل هیرمند که از نزدیکی شهر زاهدان عبور می‌کند، گسل مکران که از نزدیکی شهر‌های جاسک در استان هرمزگان و چابهار در استان سیستان و بلوچستان عبور می‌کند، گسل ساحلی بندرعباس از گسل‌های بزرگ در کشورمان هستند.
هنگامی که داخل ساختمان هستیم باید جسم محکم و ثابتی را گرفته و سعی کنیم تا بر روی پاها باقی بمانیم تا بتوانیم به محیطی امن برویم، در زمان وقوع زمین لرزه نگه داشتن کنترل بدن خیلی مهم است.
باید فاصله خود را از مکان‌هایی که نزدیک پنجره، کنار شومینه و زیر لوستر و منابع روشنایی هستند، حفظ کنیم؛ لذا تا جایی که می توانید خودتان را جمع و کوچک کنید و نواحی حساس مانند سر و گردن را با دست بپوشانید چرا که هدف مراقبت کردن از بدن در برابر اشیای در حال حرکت و ریزش در زلزله است. سعی کنید که بینی و دهانتان را با یک پارچه پوشش دهید و آخرین مرحله مراقبت دارویی و پزشکی است که باید تا رسیدن کمک‌های سازمانی از خود و عزیزانتان مراقبت کنید.
یکی از بدترین حالت های ممکن در زمان وقوع زمین لرزه این است که حین رانندگی در خیابان یا جاده باشیم، اما با این حال هم می توانیم با رعایت چند نکته ساده از بروز حوادث بعدی پس از زمین لرزه در این حالت جلوگیری کنیم.
در حین زلزله اگر خودرویمان در حال حرکت است باید در نقطه‌ای که دور از خطوط برق، گاز، رو گذر و زیر گذر باشد پارک کنیم، حتی دور از خانه‌ها؛ چرا که هدف این است تا از وقوع حادثه‌ای بدتر مانند سقوط تیر برق یا انفجار خودرو جلوگیری کنیم. زمانی که خودرو را نگه داشتید، در داخل بمانید چون ماشین از فلز ساخته شده و ضربه گیر بهتری است.
همچنین همواره باید در خودرو کیف کمک‌های اولیه و وسایل ضروری را داشته باشیم.
اگر در یک پارکینگ سر پوشیده مثلا پارکینگ ساختمان پارک کرده اید باید حتما از ماشین خارج شوید و در کنار آن زانو زده و از سر و گردن محافظت کنید چرا که در این زمان ماشین مانند یک جان پناه عمل خواهد کرد و از ماشین دور نشوید، چون بهترین شانس زنده ماندن شما است.
ممکن است در هنگام زلزله سوار مترو و یا قطار باشید، مهم است که ثابت بایستید و از سرتان محافظت کنید. اگر کیفی دارید آن را به عنوان حفاظ سر قرار دهید و چمباتمه بزنید. وقتی که لرزه‌ها ایستادند سعی کنید که آرامش خود را حفظ کرده و با نظم از خروجی ضروری خارج شوید، همچنین به یاد داشته باشید که امکان پس لرزه هم بالا است؛ بنابراین از پله برقی و آسانسور هم استفاده نکنید. اگر در قطار هستید برای جلوگیری از افتادن هرجایی که محکم است را بگیرید، قطار‌ها دارای سیستم خاصی هستند که لرزش‌های بالاتر از حدی باعث خاموش شدن قطار می‌شود.
در این زمان باید سر جای خود باقی بمانید و اگر غریزه شما فرمان به حرکت کردن از جایی که در امان ماندین را می‌دهد، این کار را نکنید. محلی که در زلزله جان شما را حفاظت کرده است را ترک نکنید، کمی صبر کنید، چون پس لرزه‌ها معمولا چند دقیقه بعد از زلزله‌ی اصلی می‌آیند و حرکت کردنتان ممکن است منجر به زخمی شدن یا مرگتان شود. اول از همه محیط اطرافتان را خوب مشاهده کنید، ساختمان ها، خطوط برق و گاز و مسایل دیگر، اگر امن بودند می‌توانید حرکت کنید.
در ادامه به دنبال عزیزانتان باشید؛ اگر شما و خانواده تان در زمان وقوع زلزله کنار هم بودید، وقت آن است که آن‌ها را در صورت امکان پیدا کنید و زخم‌های سطحی را پوشش دهید، حال نکته خیلی مهم این است که هرگز افراد آسیب دیده و مصدوم را جا به جا نکنید و این کار را به عهده‌ی مسئولان این امر واگذار کنید، خیلی از افراد زیر آوار مانده به خاطر بد جابه جا شدن تا پایان عمر قطع نخاع شده اند.
با این تفاسیر زلزله هموراه در کمین ما است و علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد تا در ادامه شاهد خرابی ها و آسیب های کمتری باشیم.
