انواع مختلف کلاه در ایران باستان

از دستار تا دیهیم

کلاه که استفاده از آن در ایران باستان رایج بود، علاوه بر کاربرد تزئین و آسایش، شغل ، نژاد و طبقه اجتماعی افراد را نشان می داد. انواع مختلفی از کلاه مورد استفاده قرار می گرفت، مانند تاج (شامل تاج های یکپارچه ، بسته یا باز که توسط پادشاهان استفاده می شد)، دیهیم ، بساک ، کلاهراسته ، دستار (عمامه ای شبیه کلاه) ، باشلق ( شبیه کلاه خود) و کلاه های نمدی تخم مرغ شکل . کلاه های نمدی در میان افراد قبایل ایرانی رایج بود .

همچنین زنان انواعی از روسری بر سر می کردند که تا قوزک پای آنها می رسید و توسط یک نیم تاج یا بساک پوشانده می شد .در میان دیگر نمادهای دوران باستان ، کلاه مفهوم خاصی برای ایرانیان باستان داشت . تاریخ استفاده از کلاه به زمان مردم غار نشین برمی گردد ، که آن نوع کلاه ، با رشد و ترقی تمدن بشری مطابق با شرایط اجتماعی و جغرافیایی اصلاح و کامل شد . رتبه و مقام کلاه از درجه و اهمیت خاصی برخوردار است ، زیرا در فرهنگ فولکلور ما ضرب المثلهای بسیاری وجود دارد که به کلاه و رتبه ودرجه آن مربوط می شود .

دلایل استفاده از کلاه

مطالعه در انگیزه های استفاده از کلاه ، خصوصا در زمانهای کهن ، ما را به واقعیتهای زیر هدایت می کند . کلاه گاهی به عنوان تزئین و آرایش استفاده می شد : از این کلاه مردان در دوران کهن برای زیبا کردن و آرایش دادن بدن و برای راضی کردن حس زیبا شناختی و اعتقادات مذهبی خود استفاده کند. کلاه گاهی برای آسایش و راحتی به کار می رفت : این نوع کلاه ها توسط مردم عادی در برخورد با نیازهای روزانه ( برای جلوگیری از سرماو جلوگیری از گرمای خورشید در تابستان) استفاده می شد .

کاربردهای مذهبی 

گاهی کلاه مطابق با مراسم و تشریفات و آئین های مذهبی خاص پوشیده می شد . در میان این نوع کاربردها ، لباس عروسی نمونه برجسته ای است .

برای تشخیص رتبه و مقام افراد

در گذشته کلاه های مختلف برای تشخیص طبقه های مختلف در جامعه یا قبایل مختلف استفاده می شده است . البته کلاه های مختلف توسط ملیت ها ، قبایل و فرهنگهای مختلف در طول دوره ای طولانی درست می شده است .

برای تشخیص شغل و حرفه

هر شغلی نوعی خاص از کلاه یا لباس یا یونیفورم را استفاده می کرد تا برای کارگران امنیت و راحتی را در طول کار کردن فراهم کند و انواع متنوعی از محافظ سر مطابق با نیازهای خاص درست می شد .

تزئین کردن کلاه

کلاه ها در گذشته به دو روش تزئین می شدند : تزئین داخلی یا تزئین بیرونی . در تزئین داخلی منظور بافت یا موادی که کلاه را شکل می دادند ، است مانند پارچه ، رنگ ، شکل و طرح های اصلی کلاه که از خارج به کلاه افزوده نشده است . آرایش خارجی ، تزئیناتی است که به کلاه افزوده می شد ، از قبیل مهره ها و دانه هایی که به کلاه دوخته می شد و از بافت داخلی آن جدا بود . تزئینات خارجی شامل فلزات ، جواهرات ، شیشه و مینا کاری و پارچه های زینتی گران قیمت بود .

تصاویر زینتی کلاه ها

از آنجایی که ایران باستان بسیار وسیع بود و از طوایف و ملیتهای بسیاری تشکیل می شد ، در این مقاله ما تنها طوایف ایرانی اصیل مانند مادها و پارسیان را بررسی می کنیم . مادها و پارسیان باستان ازتزئینات ساده ای مانند تصاویر نمادی و رمزی استفاده می کردند . نمونه دقیقی از این قبیل تصاویر به ما کمک می کند تا آنها را به تصاویر هندسی ، جانور ، گیاه و انسان یا ترکیبی از این عناصر تقسیم کنیم .

دنیای باستان ، دنیای مرموز و اسرار آمیزی از شگفتی های زمینی و آسمانی است که با بیم و امیدهای بشر آمیخته بود و انسان کهن خود را به شکل های گوناگونی مومیایی می کرد تا به زندگی جاودانی و ابدی برسد . تصاوبر باستانی ، نمادها و رمزهایی از طبیعت بودند و نشان دهنده رتبه و درجه دولتی ، مذهب ، آئین ها و مراسم مذهبی و یا حتی شکل های قبیله ای بودند . برای روشن شدن مطالب بعدی ، ما به چند نوع تزئین که در کلاه ها استفاده می شد اشاره می کنیم .

زنبق آبی ( نیلوفر) 

زنبق آبی یک گل مقدس و فنا ناپذیراست و نماینده و رمز مهر(خورشید) و پرستش میترا است . در نتیجه گل و ساقه زنبق آبی ، در تزئین کاسه ها ، دیوارها و لباس ها بسیار زیاد استفاده می شد . یک نمونه از استفاده های  زنبق آبی ، به کار بردن زنبقی ساده با گلبرگ های آن در یک دایره و حلقه است ، که خود آن دایره هم با گلبرگهای زنبق آراسته شده است . این گونه تصاویر دایره ای شکل ، در دوره اشکانیان و ساسانیان و حتی دوره های اسلامی ، در پارچه های ایرانی بسیار زیاد استفاده می شد.

تصویر خورشید (مهر) 

خورشید دارای مفهوم خاصی در آئین مذهبی ایرانیان باستان بود . نمونه ای از استفاده خورشید ، صفحه گرد خورشید با هشت شعاع است که در سه راستا تقسیم شده است و تمام آنها در یک حلقه قرار گرفته است . یکی از مشهورترین نمادهای پرستش خورشید ، کالسکه خورشید بود که در سالهای اخیر به صورت صلیب شکسته (صلیب شکسته آلمان نازی) توصیف می شود . اهمیت خورشید در آداب مذهبی چنان بود که بسیاری از کارشناسان شکل تاج و حتی حلقه ازدواج را به عنوان سمبلی از پرستش مذهبی باستان می دانند .

برج های دندانه دار

برج های دندانه دار نمادهای دیگری بودند که در زمان باستان استفاده می شدند و این نوع طرح ها نشان دهنده معبدهای باستانی است . نمونه ای از این برج دندانه دار در موزائیک نقش برجسته ای از لباس سربازان خوزی  در موزه لوور پاریس نشان داده شده است . در این تصاویر شکلهای چهار گوشی دیده می شود . در این چهار گوش سه برج دندانه دار که از تپه ای سر در آورده است دیده می شود . این سه قلعه نشان دهنده ترکیبی از آئین های اهرامزدا (زردتشتیان) ، میترا و آناهیتا است .شکل های هندسی شامل حلقه ها یا شطرنجی های مدوربود که هم در حاشیه و هم در زمینه به کار می رفت و در تزئین کلاه های مراسم مذهبی هم استفاده می شد . اما در آرایش کلاه در ایران باستان ، تصاویر حیوان و انسان دیده نمی شود .

انواع کلاه

نمونه ای از تصاویر نقش برجسته در ساختمانها و اشیاء باستانی به ما کمک می کند تا کلاه مادها و پارسیان را به تاج ، نیم تاج (دیهیم) ، بساک ، کلاه های راسته ، دستارها ، باشلق ها و کلاه های نمدی تخم مرغ شکل تقسیم کنیم .

تزیینات کلاه در ایران باستان

تاج

تاج ، کلاه مخصوصی بود که توسط حاکمان استفاده می شد . تاج نشان دهنده قدرت ویژه ای بود که از آسمان به پادشاهان ارزانی شده بود و هر بخش از تزئینات آن اعتقادات و آئین های آن دوره را نشان می داد . اکثریت تاج ها دندانه دار بودند و دندانه ها در خطی منحنی قرار داشتند که رمزی از قلعه ، دژ یا شاید رمزی از خورشید (مهر) بودند . تاج ها چنان قابل احترام بودند که دربار

به سختی تعمیر و نگهداری آن را به کسی محول می کرد .

تاج به سه گروه تقسیم می شد :

۱) تاج بسته ( تاج تا بالای سر را پوشش می داد)

ازیک سر و یک قوس تشکیل می شد و لبه ها و اطراف آن با طلا آراسته می شد . تاج های بسته گاهی تماما از فلز ساخته می شدند و گاهی از مواد غیر فلزی نیز ساخته می شد. در تاج های غیر فلزی ، چهار چوب تاج از مواد غیر فلزی ساخته می شد و یک بخش فلزی بر روی آن نصب می شد . تاج های فلزی یا با ریخته گری و قالب گیری درست می شدند ویا توسط حکاکی بر روی فلز . تصاویر روی تاج ها ارزش زیباشناختی و پرستشی داشت .

۲) تاج های باز :

این تاج ها که در بالای سر پوشیده نمی شدند ، از میله های فلزی استوانه ای ، در اندازه و شکل های مختلف ساخته می شد . اکثر تاج ها در آن زمان به این شکل درست می شدند .

۳) تاج های یکپارچه :

این تاج ها ، تاج های بازی بودند که با دو گیره در چهار گوشه اسکلت تاج نصب و بسته می شد . نوعی از تاج به نام سیواریس ، در دوره هخامنشیان استفاده می شد ، که تاجی دندانه دار طلایی و بلند بود و با برگهای طلا و جواهرات رنگارنگ تزئین می شد . تاج های هخامنشیان هم از نوع باز و هم از نوع بسته بودند و بی نهایت توسط پادشاهان استفاده می شد . تاج پادشاهان از سایرتاج ها بلندتر بود و دیواره های آن نمادی از قلعه های آن زمان بود و با بیست و چهار یا بیست و دو دندانه آراسته می شد ؛ که آنها نشان دهنده قدرت اهورا یا خورشید بودند که به شاه واگذار شده بود .

نیم تاج (پیشانی بند پادشاهان ، دیهیم)

دیهیم یا نیم تاج ، یک حلقه طلایی با ارتفاع چهار تا پنج سانتی متر بود که می توانست دندانه دار باشد یا صاف و یکدست . چنانکه طرح ها نشان می کند ، نیم تاج های دندانه دار منحصرا توسط شاهان پوشیده می شد تا امور روزانه را اداره کنند . اما نیم تاج های بی دندانه توسط شاهزادگان ، درباریان یا فرماندهان نظامی پوشیده می شد . یک دیهیم بدون دندانه در پرسپولیس کشف شده است که به سایر انواع نقش برجسته در آنجا شباهت ندارد. 

دستار (کلاه عمامه مانند)

هدف اصلی استفاده از دستار مشخص نیست . دستار نوعی شال یا کلاه نمدی نوک دار بود که به دور سر و گردن پیچیده می شد . درجه و رتبه حقیقی دستار مشخص نیست ، زیرا دستارها توسط نوکرها و کنیزان و ندیمه ها پوشیده می شد . امروزه در بسیاری مکان ها مانند کردستان ، بومی ها نوعی کلاه بر سر می کنند که شبیه دستار پیچیده می شود .

بساک

بساک یک حلقه گرد درست شده ازگلها و شاخه ها است ، یا حلقه ای فلزی ساخته شده ازگلها . بساک ممکن است به عنوان نوع خاصی از دیهیم در نظر گرفته بشود . تا کنون کاربردهای واقعی بساک کشف نشده است ، اما در گذشته ، نوعی از بساک وجود داشت که شبیه طناب و ریسمان بود . این نوع بساک ها بیشتر توسط افسران نظامی استفاده می شد . بسیاری از نقش های برجسته سربازان در پرسپولیس بساک بر سر دارند .بساک هم از فلز و هم ازغیرفلز ساخته می شد . بساک های نمدی غیر فلزی در طول شکار و جنگ استفاده می شد تا از آشفتن و مزاحمت موها جلوگیری کند . بساک توسط پادشاه ، درباریان او ، افسران نظامی و حتی مردم عادی پوشیده می شد.

کلاه نمدی تخم مرغ شکل

این کلاه به عنوان کلاه مادها معروف است . تنها تزئین بر روی کلاه نمدی تخم مرغی شکل ، یک نوار قیطانی در لبه کلاه بود . تصاویر به جا مانده در تپه قالایچی در بوکان از دوره مانویان و همچنین تاج هایی از دوره ساسانیان ، آشکار می کند که یک نیم تاج بر روی کلاه نمدی پوشیده می شده است. جنگجویان هخامنشی و افسران مادی از کلاه نمدی استفاده می کردند . کلاه مشابه به این کلاه ، هنوز توسط طوایف ایرانی چادرنشین استفاده می شود .

کلاه راسته

این نوع کلاه ، یک مخروط وارونه بود که در پایه خود برش می خورد ، از نمد ساخته می شد و توسط صمغ و دیگر مواد معطر، خوشبو می شد . این نوع کلاه ، هم شکاف دار بود و هم انواع ساده . کلاه راسته ساده به عنوان جایگزینی برای تاج شاهان در انجام کارهای روزانه آنها بود .تفاوت میان کلاه های راسته شکاف دار و ساده در برشها و شکاف های بدنه کلاه است . ظاهرا کلاه های شکاف دار برای سربازان استفاده می شده است و ویژگی خاص این نوع کلاه ، تصویری از اهورا است که بر روی آن منقوش می شد . مقایسه بین کلاه های راسته معروف به کلاه های پارسی و کلاه های راسته پوشیده شده توسط آشوریان نشان می دهد که کلاه راسته هخامنشیان ، یک نوع اصلاح شده از کلاه آشوریان بوده است .

دستار (روسری)

این دستار نوعی روسری بود که زنان بر سر می کردند و تا قوزک پا می رسید . زنان هخامنشی دستار بر سر می کردند . گوشه های این دستار شال مانند ، در زیر گردن پیچیده نمی شد . دستار طوری بر روی سر زنان قرار می گرفت که تمام موی آنها را می پوشاند یا مانند دنباله ای در پشت آویزان می شد . این دستار معمولا با یک نیم تاج یا بساک پوشیده می شد و روسری بود که در میان زنان ایرانی در گذشته متداول بود.

باشلق نوعی کلاه نمدی است

باشلق (نوعی کلاه خود)

باشلق نوعی کلاه نمدی است که رشته های آویزان خاصی در پشت گوشها دارد ، که همانطور که به سمت پایین می آید باریک می شود . در پشت قوس باشلق ، بخش اضافی وجود داشت که به سمت جلو تا می خورد . باشلق توسط افسران زره پوش مادها پوشیده می شد . امروزه باشلق با اندکی تغییر و اصلاح در کردستان پوشیده می شود .

منبع:tamadonema.ir