خبرگزاری فارس- خراسان جنوبی؛ سابقه مقابله با این رخ داد طبیعی در ایران زمین به سال ۱۳۴۷ و در خراسان جنوبی با تشکیل ادره جنگل بانی در شهر بیرجند به سال ۱۳۵۸ بر می‌گردد و عمده فعالیت‌های بیابانزدایی نیز طی این سال‌ها در شهرستان‌های سربیشه، نهبندان و زیرکوه انجام شده است.
خراسان جنوبی با دارا بودن مساحتی برابر ۱۵۰ هزار و ۷۹۷ کیلومتر مربع ۹.۱۵ درصد کشور ایران و ۰.۱ درصد مساحت خشکی‌های جهان را به خود اختصاص داده است.
حدود ۹۶.۵ درصد از کل مساحت استان معادل ۱۴ میلیون و ۵۷۳ هزار و ۸۷ هکتار را عرصه‌های طبیعی است؛ پدیده‌های بیابانی با مساحتی برابر پنج میلیون و ۴۳۳ هزار و ۸۹۰ هکتار ۳۶ درصد از مساحت کل استان را در بر می‌گیرد.
همچنین خراسان جنوبی با قرار داشتن بر روی کمربند خشک و نیمه خشک نیم‌کره شمالی دارای ذخائر منابع آبی بسیار ضعیف و نزولات جوی کم، تبخیر سالانه بسیار شدید و میزان پوشش گیاهی اندک است. این شرایط سبب شده که از کل عرصه‌های طبیعی استان ۳۶ درصد را عرصه‌های بیابانی و ۵۰ درصد را مراتع کم تراکم بیابانی تشکیل دهد.
خراسان جنوبی دومین استان بیابانی کشور است براساس مطالعات انجام شده در خصوص مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی و به روزرسانی سال ۱۳۹۸، ۳۲ کانون بحرانی فرسایش بادی شناسایی شده است. سطح این کانون‌ها نیز برابر دو میلیون و ۱۱۲ هزار و ۱۰۹ هکتار است.
همچنین سطح مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در استان سال ۱۳۹۸ برابر چهار میلیون و ۸۶۶ هزار و ۲۱۰ هکتار است.
مجموع خسارت‌های ناشی از این کانون‌های بحرانی در خراسان جنوبی سالانه حدود ۸۴۵ میلیارد و ۶۵ میلیون ریال برآورده شده این در حالی است که سال ۹۵ تعداد کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان، ۲۸ کانون به مساحت یک میلیون و ۳۸۶ هزار و ۷۴۱ هکتار و مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی نیز در خراسان جنوبی برابر سه میلیون و ۱۲۱ هزار و ۴۷۶ هکتار بود.
این آمار نشان از افزایش یک میلیون و ۷۶۴ هزار و ۷۳۴ هکتاری مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی و هفت میلیون و ۲۵۳ هزار و ۳۶۸ هکتاری کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در بازه زمانی ۴ ساله مطالعات این طرح در استان است.
حال با این گسترش روز افزون پدیده بیابان زایی در خراسان جنوبی باید چند و چون ماجرا و راهکارهای مقابله با آن را متولیان امر در این زمینه پرسید؟
مهم ترین مراکز بالقوه و بالفعل تولید ریزگرد در خراسان جنوبی
آن طور که علیرضا نصرآبادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس با اعلام این آمار در ادامه اظهار داشت: فعال‌ترین کانون‌های بحرانی استان شامل ریگ بشرویه، حلوان شهرستان طبس، سهل آباد شهرستان نهبندان، سه قلعه شهرستان سرایان و شاهرخت شهرستان زیرکوه است که در تولید گردوغبار در استان سهم بیشتری دارند.
به گفته وی البته بقیه کانون‌های بحرانی فرسایش بادی نیز به صورت موقت و در فصول خاص در این خصوص نقش دارند که شاید جزو کانون‌های بحرانی نباشند از جمله دشت مرک شهرستان بیرجند.
معرفی همه مراکز تولید ریزگردها
وی ادامه داد: در استان سطحی برابر ۴.۸ میلیون هکتار در همه شهرستان‌های استان تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد که از این سطح سطحی برابر ۲.۱ میلیون هکتار با توجه به خسارت فرسایش بادی به مناطق مسکونی، کشاورزی، صنعتی و زیرساخت‌های حیاتی استان به عنوان کانون‌های بحرانی فرسایش بادی شناسایی شده که این کانون‌ها در همه شهرستان‌های خراسان جنوبی پراکنده است.
دلیل ایجاد کانون‌های تولید گردوغبار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی علت اصلی بیابانزایی در استان فعالیت‌های انسانی دانست که در کنار شرایط سخت محیطی منجمله خشکسالی و کاهش بارندگی ناشی از تغییر اقلیم باعث تشدید پدیده‌ی بیابانزایی شده است.
نصرآبادی تصریح کرد: فعالیت‌های انسانی شامل بهره برداری غیر اصولی از آب‌های سطحی و زیرزمینی و از معادن، چرای مفرط مراتع خارج از ظرفیت چرایی و فصل مناسب و توسعه بی رویه کشاورزی و توجه نداشتن به دانش نوین در کشاورزی و بهره‌وری مناسب از آب در این بخش است که بخش اعظم آب استحصال شده از منابع زیرزمینی صرف این بخش می شود.
سهم کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در طوفان‌های گردوغبار
به گفته وی به جز نوار مرزی شرقی استان که دلیل اصلی گردوغبار ناشی از وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان ناشی از ارتفاعات کشور همسایه افغانستان است در دیگر بخش‌های استان طوفان‌های گردوغبار بیشتر منشا داخلی داشته و ناشی از اختلاف فشار روز و شب و یا همجواری با دو کویر بزرگ کشور (کویر مرکزی و کویر لوت) است که گردوغبار ایجاد شده بخش اعظم استان را فرا می‌گیرد.
برنامه‌های انجام شده برای مهار کانون‌های ریزگرد
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی ادامه داد: با توجه به سطح بسیار زیاد کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان و شرایط سخت محیطی طی ۲۰ سال اخیر فعالیت های بیابانزدایی انجام شده در خراسان جنوبی نقش موثری در کاهش گردوغبار و طوفان های شن و ماسه در استان داشته است.
همچنین با توجه به وجود بالغ بر ۸۰۰ هزار هکتار جنگل طبیعی و دست کاشت تاغ در مناطق بحرانی فرسایش بادی در استان مشکل ریزگرد در استان همانند سایر استانها ملموس نبوده و این جای بسی خرسندی دارد و تلاش می‌شود در همین راستا با انجام فعالیت‌های اصولی و کارشناسی در قالب طرح‌های مصوب مدیریت مناطق بیابانی و مقابله با کانون‌های بحرانی فرسایش بادی گام‌های موثری در کاهش آثار ناشی از حرکت شن‌های روان و طوفان‌های گردوغبار برداشته شود.
برنامه‌های مهار کانون‌های ریز گرد
نصرآبادی با بیان این که عمده فعالیت‌های بیابانزدایی و مقابله با کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و ریزگرده در غالب پروژهای بیولوژیک و بیومکانیک در حال انجام است، افزود: در این خصوص می‌توان به اجرای بالغ بر ۷ هزار هکتار نهالکاری با گونه‌های مقاوم به خشکی و شوری خاک و همچنین بالغ بر ۸ هزار هکتار مراقبت و آبیاری عرصه‌های نهالکاری شده در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان طی سال‌های ۹۸ تا ۱۴۰۰ اشاره کرد.
وی ادامه داد: سال ۱۴۰۱ نیز پروژه های مورد نظر به سازمان منابع طبیعی کشور پیشنهاد شده که امید است با تصویب این پروژه‌ها اقدامات بیابانزدایی و کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در استان همانند سال‌های گذشته، از پیشرفت مناسبی برخوردار باشد.
تحلیل وضعیت اقلیمی خراسان جنوبی
محمد یوسفی، رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به این که خراسان جنوبی یکی از استانهای شرقی کشور و در مجاورت دو کویر بزرگ لوت و مرکزی است، تصریح کرد: از دیر باز موضوع خشکسالی و طوفان‌های گردوغبار در این استان مشکلات زیادی را به وجود آورده به طوری که ساکنان استان به مدد هوش و استعداد خارق العاده خود توانسته‌اند با آن به مقابله پرداخته و در بسیاری از شرایط بر آن چیره شده و توانسته‌اند زندگی خود را ادامه دهند.
وی با بیان این که بر اساس روش‌های اقلیمی مورد توجه از جمله دومارتن هر منطقه با توجه به شاخص‌های این روش به اقلیم‌های متفاوتی تقسیم بندی می شود، افزود: بر این اساس می‌توان برنامه‌ریزی‌های متعددی به منظور مقابله با شرایط موجود در دستور کار قرار داد اما نکته مهم و قابل توجه تغییر این وضعیت در گذر زمان است بر اساس دانش روز و با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ها و تصاویر موجود می‌توان از گذشته آمار و اطلاعات خوبی به دست آورده و با اطلاعات حال حاضر مقایسه کرد، یکی از این اطلاعات تغییرات اقلیمی است.
وی ادامه داد: بر پایه اطلاعات از سال ۱۹۶۸ تا سال ۲۰۱۲ اقلیم استان دستخوش تغییرات متنوعی شده و در حالی که در سال ۱۹۶۸ بخش‌های زیادی از استان در محدوده‌های اقلیمی نیمه خشک سرد و خشک سرد قرار داشته است هم اکنون این حالت بیشتر به سمت فراخشک سرد تا معتدل تغییر یافته است و سطح مناطق خشک سرد کاهش قابل ملاحظه‌ای کرده است.
خیزش خراسان جنوبی به سمت اقلیم فراخشک
همچنین بر اساس آمار و اطلاعات موجود گذشته‌ی استان از وضعیت بهتری برخوردار بوده است چرا که در بازه زمانی سال های ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۲، ۳۳ درصد از مساحت استان در گستره اقلیم خشک و نیمه خشک بوده است و فقط ۶۷ درصد آن در گسترده اقلیم فراخشک قرار داشته است ولی با گذشت ۴۸ سال از این مدت اقلیم استان به سمت فراخشک تغییر یافته است.
به گفته وی از سال ۲۰۱۲ به شرایطی نزدیک شده‌ایم که ۵/۹۱ درصد استان در اقلیم فراخشک قرار گرفته و فقط ۵/۸ درصد از استان در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد و آن نیز هم به نحوی است که ۵/۰ درصد از مساحت استان که غالبا منطق کوهستانی شمالی استان را در بر می‌گیرد در اقلیم نیمه خشک قرار می‌گیرند.
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی خاطرنشان کرد: بدون شک تغییر آب و هوای استان و کاهش بارندگی‌ها در استان برای هر یک از ما ساکنان استان پوشیده نیست و طی این ۵۰ سال اخیر این تغییرات از شتاب فزاینده‌ای برخوردار بوده است به طوری که شرایط استان هم‌اکنون در شرایط بحرانی از نظر مراتع و سفره‌های آب زیر زمینی قرار دارد، حال باید اندیشید در این شرایط ما چه کار انجام دادیم.
یوسفی تصریح کرد: آری کاری که ما انجام دادیم مراقبت نکردن از سفره‌های آب زیرزمینی‌مان با برداشت‌های غیرمجاز و خارج از ظرفیت، بهره‌برداری بیش از حد از مراتع خارج از ظرفیت و فصل چرا که نتیجه‌ی آن ممنوعه شدن و بحرانی‌شدن تمامی دشت‌های استان از نظر حفر چاه و از بین رفتن مراتع مرغوب و متوسط‌مان و توسعه اراضی بیابانی در استان است.
همچنین بر اساس آخرین آمار ارائه شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در خصوص پدیده گردوغبار در کشور در بازه زمانی ۱۰ دی تا ۱۹ اسفند ماه سال ۱۳۹۴، خراسان جنوبی در زمره ۱۱ کانون وقوع طوفان‌های گردوغبار در کشور قرار داشته و از مجموع وقایع طوفان و پدیده گردوغبار ثبت شده در حدود ۲/۸ درصد متعلق به این استان بوده است.
وی ادامه داد: استانهای سیستان و بلوچستان و کرمان با ۲۹.۵ و ۹.۷ درصد که در مجاورت این استان قرار دارند بیشترین درصد وقوع این پدیده در کشور را داشته اند. لازم به توضیح می باشد شهرستان نهبندان در بین شهرستان‌های استان بیشترین درصد وقوع این پدیده را در بین شهرستان‌های استان به خود اختصاص می‌دهد.
راهکارهای مقابله با تغییر اقلیم و گردوغبار
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی لزوم بازنگری در برنامه‌های توسعه‌ای استان و توجه ویژه به منابع طبیعی به عنوان بستر حیات و تولید و توجه ویژه به مباحث بیابانزدایی، احیا و اصلاح مراتع و آبخیزداری به منظور کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و تثبیت شن‌های روان و تقویت و بهبود وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی با کنترل روان آب‌های سطحی و تغذیه این سفره‌ها را از جمله راهکارهای مقابله با تغییر اقلیم و گردوغبار در استان اعلام کرد.
یوسفی مراقبت هر چه بیشتر منابع جنگلی استان اعم از طبیعی و دست کاشت به منظور جلوگیری از تخریب و مقابله با آفات و بیماری های این مناطق، لزوم بازنگری در بخش کشاورزی به عنوان بیشترین مصرف کننده آب در استان (بالغ بر ۹۰ درصد) به منظور تغییر الگوی کشت و افزایش بهره وری آب در این بخش را از دیگر راهکارها دانست.
وی ادامه داد: ایجاد اشتغال مولد و پایدار از طریق توسعه تعاونی‌ها و تشکل‌های مردم نهاد به منظور بهبود سطح زندگی ساکنان استان و جلوگیری از تخریب غیر مجاز عرصه‌های طبیعی در فرایندهای بهره برداری از معادن یا انجام فعالیت‌های عمرانی از جمله احداث جاده یا مسیرهای انتقال گاز، آب، فیبر نوری و ... از دیگر راهکار مقابله با مقابله با تغییر اقلیم و پدیده گرد و غبار در خراسان جنوبی است.
پیشنهادها
به گفته وی راه‌های مقابله با گردوغبار متعدد بوده و برای نیل به این مهم، تعاملات فرابخشی و همچنین هماهنگی همه دستگاه‌ها و تفکیک وظایف هر بخش، الزامی است. از این طریق است که با اقداماتی تلفیقی و فاز به فاز می‌توان بر این پدیده نوظهور، چیره گشت.
وی فاز اول مقابله با پدیده گردوغبار را تهیه نقشه پهنه بندی مناطق بحرانی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و بازدیدهای میدانی دانست و گفت: در این خصوص این اداره کل اقدام به شناسایی همه کانون‌ها بحرانی فرسایش بادی، میزان خسارت به منابع زیستی و اقتصادی و اولویت بندی این مناطق کرده که در قالب کتابچه شناسایی مناطق تحت تاثیر و کانون های بحرانی فرسایش بادی خراسان جنوبی تصویب و منتشر شده است.
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی فاز دوم را پس از شناسائی مناطق برداشت و با توجه به اولویت‌های مدنظر، اقدامات مکانیکی مشتمل بر عملیات شن ریزی، ریختن سنگریزه و احداث بادشکن های غیر زنده در مناطق بحرانی عنوان کرد و افزود: از مزایای این عملیات کنترل ذرات ریز میکرونی است که تحت تاثیر باد غالب نبوده و کمترین حرکت و جابجایی را داراست.
یوسفی تصریح کرد: فاز سوم که پس از انجام اقدامات مکانیکی، مهم ترین بخش کار با انجام عملیات بیولوژیکی و کاشت درختچه ها (نهالکاری) آغاز می شود. با توجه به اینکه ریزگردها بیشتر رس و سیلت تشکیل یافته اند و منشاء این ذرات نیزرسوبات رودخانه ای و تالاب ها است، لذا بستر کاشت از خاک‌های حاصل‌خیز محسوب شده و از این منظر شرایط برای استقرار گونه های گیاهی بسیار مطلوب خواهد بود.
همچنین مراقبت‌های پس از کاشت و استقرار درختچه‌ها در منطقه بحرانی، سبب مهار ریزگردهای بیشتری شده و بدین طریق پوشش‌های موجود در عرصه مانند «تله» مانع از بلندشدن ذرات ریز از سطح زمین خواهند شد.
آخرین مرحله عملیات
وی آخرین فاز عملیات را که با هدف کنترل و تثبیت بیشتر مناطق برداشت است را شامل این اقداماتی چون غرس نهال گونه‌های درختی واجد نرمش اکولوژیکی بالا و دامنه بردباری زیاد اعلام کرد که از این طریق با افزایش پوشش گیاهی تثبیت ریزگردها به انجام خواهد رسید. لذا درصورت اعمال مدیریت جامع و نظارتی به موقع و مستمر، می‌توان اکوسیستمی پایدار را جایگزین شرایط موجود کرد.
علاوه بر این جلب توجه سازمان های بین المللی و لزوم همکاری کشورهای منطقه و تحت تأثیر پدیده گرد و غبار در انجام طرح های عمرانی و توجه به تبعات زیست محیطی آن می تواند در شمار راهکارهای اساسی و دراز مدت محسوب شود.
سهم کم منابع اعتباری بیابان زدایی
رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به این که به منظور نیل به اهداف و پیشنهاد کنترل بیابانزایی و کاهش گردوغبار در استان تخصیص اعتبارات متناسب با سطح بسیار زیاد عرصه‌های تاثیر پذیر لازم و ضروری است، تصریح کرد: متاسفانه در چند سال اخیر از محل اعتبارات استانی سهم بیابانزدایی، درصد بسیار ناچیزی بوده و از محل منابع ملی نیز با وجود اعتبار مناسبی که در سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ به استان اختصاص پیدا کرد اما در سال جاری سهم بیابانزدایی استان از این اعتبارات محدود بوده و در تامین اعتبار عملیات‌های بیابانزدایی متناسب با سطح عرصه‌های بیابانی در استان با چالش بزرگی مواجه است.
یوسفی ابراز امیدواری کرد: با اولویت دادن به موضوع بیابانزایی به عنوان یک چالش بسیار مهم فرا روی استان با توجه به شرایط بد آب و هوایی حاکم بر خراسان جنوبی، اعتبارات مناسبی به این منظور مد نظر قرار گیرد.
پایان پیام/۳۶۳۵
