خبرگزاری فارس- خراسان جنوبی؛ هاجرفرخ نژاد، سال هاست که در اثر نرسیدن خون به رگ های دشت های خراسان جنوبی به ویژه دشت سرایان و فردوس اسکلت و بنیه بدنی آن ها در حال تحلیل و از بین رفتن است اما از آن مقدار بنیه ای که داشته اند هم با حفر چاه های عمیق و کف شکنی دیگر چیزی باقی نمانده و به همین دلیل دیگر توانی برای این که نم پس دهند ندارند و از درون پوک شده اند به طوری که هر روز در نقطه ای از دشت های استان شاهد گسست و فرونشست زمین هستیم و می توان فریاد زمین را با شکاف های عمیقی که در روی آن ایجاد شده با چشم و گوش شنید و دید.
ساختمان زمین از درون پوک شده و زخم های عمیق آن را می توان در شکاف ها دید، سست شدن پایه زمین هشداری است که دیگر آبی برای مکیدن درآن نیست.
باید درست و بهینه مصرف کرد زیرا بیم آن می رود که در آینده نه چندان دور دیگر دشت های خراسان جنوبی که مانند بیماری در حال احتضار به سر می برند مرگ خود را با همین شکاف ها نشان دهند.
پس لازم است در کنار صرفه جویی و مصرف بهینه آب از خالق بی همتا خواست که باران رحمتش را بر سر سرزمین خراسان جنوبی ببارد.
علت فرونشست ها و گسست زمین را در گفت وگو با کارشناس علوم زمین و مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی پی می گیریم اما قبل از آن خبر و گزارش هایی که سال های قبل در این زمینه منتشر شده است را مرور می کنیم.
«شکاف های خطرناک» عنوان مطلبی بود که ۱۵ فروردین ماه سال ۹۵ در رسانه های خراسان جنوبی منتشر شد. در این مطلب به این موضوع اشاره شد که فرونشست زمین و به دنبال آن ایجاد شکاف های متعدد و گسترده در محدوده انتهایی حوزه جغرافیایی سرایان واقع در بخش آیسک و مرز شهرستان فردوس در مجاورت جاده ارتباطی مردم را نگران کرده است.
به گفته افراد محلی در بارندگی های اخیر روان آب ها به داخل این شکاف ها رفت و این نشان می دهد عمق شکاف ها بسیار بیشتر از حد تصور است.
برداشت های بی رویه
«صدای واگذاری غیراصولی چاه های کشاورزی بلند شد: فرونشست های پنهان» این مطلب هم ۶ اردیبهشت همان سال باز در رسانه های خراسان جنوبی منتشر شد که دکتر شهیدی، مدیر امور پژوهشی دانشکده کشاورزی و دبیر ستاد اقتصاد مقاومتی دانشگاه بیرجند در نشست هم اندیشی مشکلات آب استان که با هدف بررسی، کنکاش و ارائه راهکارهای مناسب و اصولی در این دانشکده برگزارشد با انتقاد از رخداد فرونشست زمین در برخی نقاط استان مانند سرایان به این نکته اشاره کرد که با وجود تاکید فراوان در طول سالیان متمادی برای استفاده بهینه از منابع آبی در این منطقه به دلیل برداشت های بی رویه آب این اتفاق افتاد.
وی برداشت بی رویه آب به دلیل واگذاری غیر اصولی چاه های کشاورزی و تخلیه آبخوان ها را از مهم ترین عوامل فرونشست زمین عنوان کرد و تنها راهکار را مدیریت و استفاده درست از منابع آبی دانست.
به گفته وی در طول سال های گذشته اعطای مجوزهای غیرکارشناسانه توسط برخی مسئولان سبب برداشت بی رویه آب در برخی نقاط استان شده است.
وی به این نکته هم اشاره کرد که گاهی اوقات زمین ها نشست می کند بدون این که قابل مشاهده باشد که نمونه آن زمین های نهبندان، طبسین و دشت بیرجند است.
وی در ادامه اصلاح سیستم های موجود و استفاده از سیستم های نوین آبیاری (تحت فشار) را از راهکارهای مدیریتی مصرف بهینه آب بیان و با اشاره به خشکسالی های متوالی و کاهش منابع آبی تاکید کرد: سیستم های سنتی در استان اصلاح و به سمت سیستم آبیاری نوین پیش برود.
دلایل نشست
دلیل این فرونشست ها و این که چه نقاطی از استان در معرض این مخاطره طبیعی قرار دارند را یک دکتر مهدی خطیب، کارشناس زمین شناسی این گونه بیان کرد: در همه دشت هایی که به صورت غیرمجاز یا بیش از مقدار ورودی سفره آب زیرزمینی برداشت آب داشته باشیم سطح آب های زیر زمینی و یا به اصطلاح سطح ایستایی سقوط می کند و این مسئله سبب می شود داخل آبرفت ها که در گذشته پر از آب بوده خالی شود.
نیرو و وزن اضافی بر روی این سطوح سبب فشردگی خاک و در نتیجه نشست زمین می شود و به دلیل این که ضخامت و جنس آبرفت در بخش های مختلف دشت یکسان نیست ناهمگن می نماید یعنی در نقطه ای شاید این فرونشست ها کمتر و در نقطه ای دیگر بیشتر باشد که در اصطلاح با وقوع این پدیده گسستگی در زمین به وجود می آید و در سطح آن شکاف های کششی ایجاد می شود.
به گفته وی برداشت بی رویه آب از دشت سرایان که براساس آمار بیش از ۱۶۶ حلقه چاه عمیق در آن حفر شده زمینه فرونشست زمین را در این دشت فراهم کرده است.
هشدار
در حال حاضر بنابر آنچه وی گفت: این پدیده مناطق مسکونی را کمتر تحت تاثیر قرار داده اما این هشداری است که ممکن است فرونشست ها یا همان شکاف برداشتن زمین در زمین های کشاورزی و حتی مناطق مسکونی شهرها و روستاها هم رخ دهد و باعث صدمات و خسارات زیادی شود.
اما تاثیر این مخاطره طبیعی بر زمین پیدایش گودال ها، تغییر مسیر آبراهه ها، فرسایش شدیدتر و رسوب گذاری ناهمگن در سطح دشت ها است که می تواند باعث تخریب زمین های کشاورزی و ایجاد سیلاب شود.
پدیده ای غیر قابل جبران
از طرف دیگر این پدیده به این سادگی ها قابل جبران نیست به دلیل این که وقتی بافت خاک فشرده شد هر چقدر هم بخواهیم به داخل آن آب را نفوذ دهیم امکان پذیر نیست و به راحتی آبی به سفره زیر زمینی تزریق نمی شود تا دوباره آن سفره آبدار شود.
علت آن هم این است که پیدایش این آبخوان ها طی میلیون ها سال تاریخ زمین شناسی ایجاد شده بنابراین زمان میلیونی نیاز داریم تا آن سفره به حالت نرمال برگردد.
تنها راه جلوگیری از روند رو به پیشرفت این مخاطره طبیعی کاهش شدید مصرف یعنی برداشت نکردن آب از سفره های زیر زمینی است یعنی نمی توان ساختمان زمین را به حالت اولیه برگرداند بلکه فقط باید پیشگیری شود.
علاوه براین باید مطالعات لازم انجام شود تا مسیرهای در معرض خطر شناسایی شود تا قبل از وقوع خطر تمهیدات مورد نیاز در این زمینه اندیشیده شود زیرا یکی از مخاطرات اصلی این پدیده قطع شریان های حیاتی مانند جاده ها، خطوط انتقال آب، برق و گاز است.
به عنوان مثال شاید در یک نیمه شب به طور ناگهانی یک متر از جاده ای شکاف بردارد یا از همه مهم تر خطوط شریانی مانند لوله های گاز، آب و خطوط برق با وقوع این مخاطره طبیعی قطع شود که مطالعه دقیق سمت وسوی حرکت این فرونشست ها می تواند از مخاطرات احتمالی جلوگیری کند.
نیم بلوک در معرض خطر
عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند به این پرسش که به جزء دشت سرایان کدام دشت های استان در معرض این مخاطره طبیعی است و مطالعاتی هم دراین زمینه انجام شده؟ این گونه پاسخ داد: با توجه به تداوم خشکسالی ها و الگوی کشتی که دراستان است با ابراز تاسف همه دشت های خراسان جنوبی در معرض این خطر است اما دشت سرایان به دلیل این که بیشترین برداشت آب را داشته است سریع تر مشکل خود را نشان داده و بیابان های قاین، نیم بلوک، بیرجند و مختاران و به ویژه نیم بلوک هم از جمله نقاطی است که در معرض خطر است.
دانشگاهیان همیشه در قالب طرح های مطالعاتی و پایان نامه های دانشجویی مسیرهای مورد دلخواه خودشان را کار می کنند اما دستگاه های اجرایی باید به صورت خاص از دانشگاه ها بخواهند که در این زمینه مطالعاتی برای آن ها انجام دهند و اگر ارگانی هم از این مراکز آموزشی درخواست کند به طور قطع آمادگی دارند تا مطالعات علمی، ژرف و کاربردی را انجام دهند.
در دانشگاه بیرجند هم به صورت موردی در این زمینه مطالعاتی درباره دشت بیرجند انجام شده که نتایج آن خیلی مفصل است اما یکی از نتایج این است که بیشتر دشت های خراسان جنوبی چنین شرایطی را دارند و بیشتر از ورودی به سفره نباید برداشت شود.
همچنین طرح مطالعاتی به صورت گسترده که محدوده شرق ایران را شامل می شود در زمینه فرونشست ها در حال مطالعه است که هنوز به اتمام نرسیده تا به توان نتایج آن را اعلام کرد.
علاوه اجرای این گونه طرح های تحقیقاتی نیاز به اعتبار دارد که منابع پژوهشی دانشگاه ها پاسخ گوی نیاز نیست و به طور حتم باید دستگاه های اجرایی و متولی در این زمینه ورود کنند.
وی در پاسخ به این سئوال که امکان تخلیه نقاطی که فرونشست زمین در آن اتفاق افتاده وجود دارد؟ گفت: پیش بینی زمانی نمی شود کرد زیرا اطلاعات در این زمینه کافی نیست اما چون یک مخاطره و آسیب به شمار می آید به هر حال هر احتمالی می رود و زمانی هم که مردم بعد از مدتی احساس خطر کنند به طور حتم تخلیه را هم به دنبال دارد.
نمونه های زیادی از این پدیده به وقوع پیوسته مانند فرونشست زمین در فیض آباد و مه ولات اما به این شدتی که زمین شکاف بردارد نبوده است که متاسفانه در سرایان رخ داده و دلایل این شکاف ها را هم باید زمین شناسان بررسی کنند.
ربطی به خشکسالی ندارد
این پدیده به دلیل استمرار خشکسالی ها رخ می دهد اما تنها دلیل، این مورد نیست شاید در نقطه ای که آباد هم هست اما آب زیادی از زمین کشیده می شود نیز این اتفاق بیفتد به این دلیل می گویم خشکسالی سبب شده زیرا آب ورودی به سفره خیلی کم اما خروجی بیش از حد نیاز بوده است پس وقوع این پدیده به طور مستقیم ربطی به خشکسالی ندارد.
اگر در همین شرایط که زمین خشک است مردم منطقه مانند قدیم از آب قنات استفاده می کردند هیچ وقت فرونشست اتفاق نمی افتاد اما چون چاه داریم و به طور مدام از آن آب می کشیم درنتیجه این پدیده رخ می دهد. یا به عنوان مثال اگر در سال جاری ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی متر باران هم ببارد اما از این دشت ها زیاد آب برداشت شود این اتفاق می افتد.
مطالعه همه جانبه
به گفته وی، نیاز است یک مطالعه همه جانبه در دشت ها انجام شود و میزان برداشت مجاز که مخاطره آمیز و همراه با نشست نباشد محاسبه شود و در اختیار دستگاه های مرتبط قرار گیرد. نهادها هم بکوشند و مردم را توجیه کنند که بیشتر آب برداشت نکنند.
وی کنتور گذاری دشت ها را هم کار خیلی پسندیده و مثبتی می داند اما چون در این کار محاسبه دقیق و مطالعات همه جانبه انجام نشده به عنوان یک مسکن عمل می کند.
وقوع فرونشست زمین در ۱۷ محدوده
آن طور که عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی هم اظهار داشت: برداشت بیشتر از آب قابل برنامه‌ریزی و کاهش بارش موثر استان سبب بروز پدیده فرونشست در ۱۷ محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی از جمله سرایان، سده، چاهک موسویه، طبس، مختاران، سهل‌آباد و خضری شده است.
وی کاهش شدید آبدهی و معیوب شدن چاه‌ها، نوکنی و جا به جایی چاه و تحمیل هزینه هنگفت بر کشاورز، ایجاد شکاف و فرو چاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها، تشدید فرسایش و وقوع پدیده گرد و خاک، فقر و مهاجرت را از عوارض مشهود فرونشست زمین اعلام کرد.
وی متذکر شد: افزایش تعداد محدوده های فرونشست زمین نیز براساس طرح مطالعاتی که سازمان زمین شناسی کشور بر روی ۶۰۲ نقطه از ایران انجام داده حاصل شده که از این تعداد ۴۰۰ نقطه در کشور دارای فرونشست و گسست زمین طی این سال ها به واسطه کاهش بارندگی ها شده اند و ۱۷ محدوده نیز در خراسان جنوبی قرار دارد.
سند سازگاری با کم آبی
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی در ادامه گفت: سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی در مرداد سال ۱۳۹۸ به تصویب کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی رسید و براساس این سند، صرفه‌جویی از منابع آب زیر زمینی استان توسط دستگاه‌های متولی تا سال ۱۴۰۵ به میزان ۱۷۵.۹ میلیون متر مکعب مشخص شد.
وی افزود: اما به دلیل خشکسالی حاد در سال آبی ۱۳۹۸ - ۱۳۹۹ در شورای حفاظت از منابع آب استان تصویب شد که اجرای سند سازگاری با کم‌آبی یک سال با وقفه اجرا شود و با این مصوبه، اجرای سند از سالی آبی ۱۴۰۰ - ۱۳۹۹ در خراسان جنوبی آغاز شد.
نتایج حاصل از اجرای سند سازگاری با کم‌آبی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: در فاز دوم این طرح که از سال ۱۴۰۷ آغاز می‌شود و تا ۱۴۱۲ ادامه دارد باید ۱۲۲ میلیون متر مکعب فقط در بخش کشاورزی استان مدیریت مصرف داشته باشیم البته اجرای این فاز تابع دستاوردهای ما در فاز نخست است.
سارانی بیان کرد: براساس این سند تا افق ۱۴۰۵، شرکت آب منطقه‌ای با همکاری سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی ۱۶۴ میلیون متر مکعب، انسداد چاه‌های غیرمجاز توسط شرکت آب منطقه‌ای یک میلیون متر مکعب، شرکت آب و فاضلاب در مدیریت مصرف آب شهری و روستای ۹.۵ میلیون متر مکعب، اداره کل صنعت، معدن و تجارت ۱.۵ میلیون متر مکعب و بخش بوستان‌ها و فضای سبز شهری باید ۰.۹ میلیون متر مکعب در مصارف آب خود مدیریت داشته باشند.
به گفته وی: براساس این سند دستگاه‌های متولی از سال ۱۳۹۹ تا سال ۱۴۰۵ موظف هستند سالانه ۲۵.۱۲ میلیون متر مکعب در مصارف خود صرفه‌جویی داشته باشند.
وی با اشاره به این که تاکنون در زمینه اجرای سند سازگاری با کم‌آبی استان ۳۷.۴ درصد از برنامه مصوب سالانه عقب هستیم بیان کرد: سهم بخش کشاورزی در زمینه کاهش برداشت از منابع آب زیر زمینی ۲۱ درصد عقب است و شرکت آب منطقه‌ای هم در زمینه اصلاح و تعدیل پروانه‌ها ۴۶.۷ درصد عقب است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: استحصال آب توسط اداره کل منابع طبیعی استان با اجرای طرح‌های آبخیزداری و عملیات مکانیکی ۱۹ درصد از این برنامه جلو است اما در بخش صنعت و معدن ۹۳ درصد از برنامه تاکنون عقب هستیم.
برداشت آب از ۲۶ دشت ممنوع
به گفته سارانی به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع زیر زمینی بر اثر خشکسالی مستمر، افت سطح منابع آب زیر زمینی و کسری مخزن ایجاد شده، هشت دشت خراسان جنوبی ممنوعه بحرانی، ۱۸ دشت ممنوعه و ۹ محدوده مطالعاتی فاقد تخصیص است.
وی افزود: در حال حاضر برداشت آب از ۲۶ دشت از مجموع ۳۵ دشت استان ممنوع است.
وی گفت: ۷۴ درصد دشت و محدوده‌های مطالعاتی استان از نظر آب قابل برنامه‌ریزی ممنوعه و ممنوعه بحرانی است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به ۱۳ هزار و ۶۸۳ منبع آبی در این استان ادامه داد: سالانه ۹۱۱ میلیون متر مکعب از این منابع آبی برداشت می‌شود که بیشترین حجم تخلیه آب زیر زمینی از طریق چاه‌هاست.
وی عنوان کرد: درصد وابستگی به منابع آب زیر زمینی در استان خراسان جنوبی ۸۸.۷ درصد و درصد وابستگی به آب‌های سطحی ۱۱.۳ درصد است در حالی که این اعداد در کشور به ترتیب ۵۵ و ۴۵ درصد است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی با اشاره به این که خشکسالی‌های شدید و متوالی در خراسان جنوبی کمیت و کیفیت آب زیر زمینی را کاهش داده است گفت: خشکسالی‌ها سبب شده به دلیل اضافه برداشت مستمر از منابع آب استان، کسری مخزن تجمعی به چهار میلیارد متر مکعب در سال آبی گذشته برسد.
۸۳ درصد ظرفیت مخازن سدها خالی
سارانی به وجود هشت سد مخزنی در خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: در حال حاضر از ۷۵ میلیون متر مکعب حجم سدهای استان، ۱۳ میلیون مترمکعب آب دارد و در ۱۷ درصد مخازن سدهای استان آب ذخیره است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به کاهش تخلیه منابع آبی استان در یک دهه اخیر افزود: سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ در مجموع میزان آبدهی چشمه‌ها ۴۲ درصد، آبدهی قنوات ۲۲ درصد و آبدهی چاه‌ها ۲۴ درصد کاهش یافته است.
وی بیان کرد: برداشت آب از چاه‌های کشاورزی استان ۱۶۲ درصد آب قابل برنامه‌ریزی شده در حالی که در دنیا ۴۰ درصد است.
سارانی گفت: براساس استانداردهای جهانی سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیر زمینی را می‌توانیم برداشت کنیم که در حال حاضر در خراسان جنوبی به مرحله فوق بحران رسیده‌ایم زیرا نه تنها ۱۰۰ درصد آب ورودی به سفره‌ها یا قابل برنامه‌ریزی برداشت می‌شود بلکه در سال آبی گذشته ۱۲۰ میلیون متر مکعب اضافه برداشت داشتیم.
وی با بیان این که کسری مخزن تجمعی استان از دهه ۶۰ تاکنون چهار میلیارد متر مکعب است افزود: متوسط افت سطح آب زیر زمینی استان سالانه ۲۶ سانتیمتر است که دشت سده با افت تجمعی ۲۶.۸۴ متر بیشترین افت تجمعی را در خراسان جنوبی به خود اختصاص داده است.
ورود خراسان جنوبی به بیست دو مین سال خشکسالی
علیرضا خندان رو، مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی هم گفت: در سال آبی جاری وارد بیست و دومین سال خشکسالی در خراسان جنوبی شده‌ایم و با افزایش دمای هوا نیز مواجه هستیم.
وی افزود: از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۱) تاکنون به طور میانگین ۷۸ میلیمتر بارندگی در استان خراسان جنوبی ثبت شده که این میزان بارش نسبت به بلندمدت ۳۱ درصد و نسبت به سال گذشته ۱۷ درصد کاهش داشته است.
وی گفت: بیشترین بارندگی را با ۱۱۷ میلیمتر در شهرستان قاینات و کمترین میزان بارش را با ۴۲.۶ میلیمتر در شهرستان نهبندان داشته‌ایم.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی به افزایش دمای هوا در کنار تداوم خشکسالی اشاره کرد و افزود: از ابتدای سال آبی جاری به طور میانگین دمای هوا در خراسان جنوبی ۱.۲ درجه سلسیوس نسبت به بلندمدت افزایش یافته که موضوع نگران‌کننده در تشدید خشکسالی است.
وی تصریح کرد: این افزایش عدد قابل توجهی است چرا که تبخیر و تعرق منابع آبی را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی اظهار داشت: براساس میانگین آماری ۱۰ ساله، ۹۹.۴۶ درصد مساحت خراسان جنوبی متاثر از خشکسالی است و فقط ۴۴ صدم درصد مساحت استان در وضعیت نرمال قرار دارد.
وی گفت: همچنین از مجموع مساحت استان ۱.۴ درصد شرایط خشکسالی خفیف، ۲۳ درصد خشکسالی متوسط، ۷۵ درصد خشکسالی شدید و درصد کمی از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی بسیار شدید است.
خندان‌رو با بیان این که مساحت پنج شهرستان استان ۱۰۰ درصد تحت تاثیر خشکسالی قرار دارد افزود: در مجموع به طور میانگین ۹۸ درصد وسعت همه شهرستان‌های خراسان جنوبی تحت تاثیر خشکسالی قرار دارد.
وی گفت: بدترین شرایط خشکسالی را در شهرستان‌های نهبندان و بیرجند داریم البته شرایط همه شهرستان‌ها از نظر خشکسالی بحرانی است.
شروع فرونشست از سال ۸۷
سخن پایانی: بنابر اعلام کارشناسان شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی فرونشست های زمین مخاطره ای برای همه کشور است که به دلیل کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی ایجاد می شود یعنی این که سفره ها، آب قابل تجدید شدن خود را از دست می دهند و قابل احیا نیستند.
متاسفانه از سال ۸۷پدیده فرونشست را در بیشتر دشت های ممنوعه خراسان‌‌جنوبی به ویژه دشت سرایان به عنوان یک مخاطره طبیعی داشته ایم و سال ۹۴ هم در محدوده سه قلعه و سال ۹۵ نیز در منطقه سرند فردوس این اتفاق افتاد.
آیا قرار است بیش از این آن ها صدای شکستن استخوان های زمین را در خراسان جنوبی بشنویم؟ خدا نکند، خدا کند دل آسمان برای زمین بسوزد و اشکی بر آن بریزد.
پایان پیام/۶۹۰۷۵
