همشهری آنلاین - گروه زندگی: تصور کنید در زمانی که هنوز سیمان و بسیاری از ابزار و آلات مدرن برای ساختمان سازی و معماری بناها وجود نداشت، نیاکان ما چگونه با هوش و ذکاوت خود بناهایی محکم طراحی کردند که تا امروز هم به عنوان آثار باستانی ما سرپا مانده‌اند. یکی از این دست‌سازه‌ها انواع پل‌های تاریخی و قدیمی هستند که بدون اینکه در بیشتر آنها از سیمان استفاده شود، همچنان محکم در برابر انواع سیل و بارش مقاوم مانده‌اند.
پل محمد حسن خان بابل
یکی از این پل‌ها به عنوان نمونه پل زیبایی در استان مازندران است. این روزها کمتر کسی است که نام بابل را نشنیده باشد حتی اگر به آن سفر نکرده باشد. این شهر در زمان گذشته با نام بارفروش معروف بوده است. در ۲ کیلومتری این شهر یک پل قدیمی و تاریخی وجود دارد که به پل محمدحسن‌خان شهره است.
این پل از روی رودخانه بابلرود می‌گذرد و قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد که به جای پل قدیمی‌تری ساخته شده است.
تصور کنید در دورانی که هنوز وسایل نقلیه مدرن وجود نداشت، مردم برای تجارت و ارتباط با دیگر نقاط با اسب و قاطر از این پل عبور می‌کردند. گفته می‌شود این پل مهم‌ترین راه ارتباطی بین بابل و آمل بوده است.
همچنین این پل بزرگ‌ترین راه ارتباطی بخش‌های گتاب، بندپی شرقی و بندپی غربی در بابل نیز بوده است. برای همین کاربرد مهمی که داشت، یک‌بار توسط رضاشاه پهلوی هم مرمت شده است.
زمانی که محمدحسن‌خان قاجار پدر آقامحمدخان قاجار، شهر بارفروش یعنی همان بابل امروزی را تصرف کرد و در جنگ بر کریم‌خان زند پیروز شد، این پل را با هزینه ۱۲هزار تومانی روی رودخانه بابل ساخت، برای همین تا اکنون هم به پل محمدحسن‌خان معروف است.
این پل ۷ چشمه یا طاق اصلی و دو چشمه فرعی دارد و ارتفاع آن از بستر رودخانه ۱۱ متر است. ارزش تاریخی و معماری این پل سبب شد تا برای اینکه آسیب کمتری به پل وارد شود در سال‌های اخیر از عبور خودرو روی آن جلوگیری شود. برای این کار مجسمه‌هایی که چگونگی تردد ایرانیان را در آن دوران از روی پل نشان می‌دهند ساخته شد.
اما نکته جالب توجه در ساخت این پل معماری صفوی بنا و استفاده از سفیده تخم‌مرغ و به گفته برخی دیگر استفاده از زرده تخم‌مرغ و ساروج در ساخت آن است.
البته پل محمد حسن خان تنها پلی نیست که در ساخت آن از تخم مرغ استفاده شده است. حتی در ساخت سی و سه پل اصفهان هم از تخم مرغ استفاده شده است.
دلیل استفاده از تخم مرغ در معماری این پل‌ها به دلیل حالت چسبندگی این ماده غذایی است تا در ترکیب با گل رس و آهک ماده‌ای به نام ساروج تشکیل شود. خاصیت مهم ساروج هم این است که هرچه به آن آب بخورد محکم‌تر می‌شود. برای همین در ملات سی و سه پل از سفیده تخم مرغ استفاده شده تا استحکام آن بیشتر شود.
استفاده از تخم مرغ در ترکیبات ساروج
در کل ساروج به‌دلیل ضدآب بودنش در معماری ایرانی کاربرد زیادی داشته است و نه تنها در ساخت پل‌ها کاربرد داشته، بلکه در ساخت آب‌انبارها، گرمابه و یخچال‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای ساختن ساروج خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کردند تا گلی سفت به دست آید. سپس مقداری الیاف که معمولا پرزهای نوعی نی بود و گاهی تخم‌مرغ به آن اضافه می‌کردند و مخلوط تازه را با چوب‌هایی به قطر ده سانتی‌متر می‌کوبیدند تا به خوبی مخلوط شوند.
پل رومی
یکی دیگر از پل‌هایی که در ملات آن از تخم مرغ استفاده شد، پل قدیمی دزفول است. این پل با نام‌های مختلفی مانند پل اندیمشک، پل قدیمی، پل ساسانی، پل شاپوری، پل رومی و پل باستانی دزفول شناخته می‌شود.
این پل راه عبور شهرهای شوشتر، اندیمشک و دزفول و در گذشته یکی از راه‌های مهم ارتباط بین منطقه جندی شاپور و سرزمین بین‌النهرین بوده است که به دستور شاپور اول پس از پیروزی بر والرین و با به‌کارگیری اسرای رومی ساخته شد.
در ساخت این نیز از ساروج و برای افزایش مقاومت ساروج هم در ملات آن از تخم‌مرغ، موی بز و شیر استفاده شده است.
پل تاریخی مُرغانه پُرد
پل تاریخی مُرغانه پُرد در روستای لاله دشت بخش کوچصفهان گیلان نیز که مربوط به دوره قاجار است، طبق گفته برخی از اهالی با استفاده از تخم مرغ‌های یک پیرزن ساخته شده است. گیلانی‌ها به تخم مرغ در زبان محلی خود مُرغانه می‌گویند.
البته روایت دیگری هم وجود دارد. طبق این روایت این پیرزن فقط هزینه ساخت پل را با فروش تخم‌مرغ‌هایش تامین کرده و به همین دلیل به پل تخم مرغی یا به زبان محلی مُرغانه پُرد معروف شده است. البته این افسانه درباره بیشتر پل‌های تخم مرغی گیلان گفته می‌شود. مثلا در ساخت پل خشتی لنگرود در استان گیلان هم از آجر و ساروج استفاده شده است؛ گفته می‌شود برای استحکام این پل نیز در ملات آن از تخم مرغ استفاده شده است. این افسانه پیرزن و تخم‌مرغ‌هایش درباره این پل نیز روایت می‌شود.
درباره پل لیشاوندان فومن در استان گیلان هم دو روایت وجود دارد. این پل نیز بین اهالی به مرغانه پل معروف است. عده‌ای معتقدند که در ساخت آن از پوست تخم مرغ برای دوام بیشتر بنا استفاده کرده‌اند، اما برخی نیز معتقدند که چون طاق قوسی و شیب‌دار پل شبیه تخم مرغ است به مرغانه پل معروف است. اما حالت اول به دلیل استفاده ساروج در این بنا محتمل‌تر است، چون استفاده از تخم مرغ برای استحکام در آن زمان مرسوم بوده است.
در کل استان‌های شمالی به‌ویژه گیلان به دلیل داشتن بارش‌های فراوان و رودخانه‌های پرآب تعداد زیادی از این دست پل‌ها را داشته است. پل خشتی لوشان نیز نمونه دیگری از این دست پل‌هاست. این پل برخلاف بقیه پل‌های خشتی که قوسی هستند، به‌صورت پلکانی طراحی و ساخته شده است.
بناهای تاریخی دیگری که با تخم مرغ ساخته شدند
در ساخت گنبد جبلیه کرمان و پل دختر شهر میانه هم از تخم‌مرغ در ملات آنها استفاده شده است. همچنین از شیر شتر نیز در ساختار گنبد جبلیه استفاده شده است.
استفاده از تخم مرغ در معماری هندی
نکته جالب توجه اینجاست که این نوع معماری گویا فقط در ایران رواج نداشته است. یک مهندس معمار در تامیل نادو هندوستان نیز خانه‌ای با تخم مرغ و شکر زرد در سال ۲۰۱۹ ساخت. زیرا وی معتقد بود اجدادشان در خانه‌های دوستدار محیط زیست زندگی می‌کردند که دارای تهویه مناسب بوده و با استحکام بالا، تمام نیازهای آنها را برآورده می‌کرده است.
به گفته این مهندس هندی، بسیاری از خانه‌های قدیمی منطقه با حیاط‌های سنتی، توسط لجن و موادی مانند شکر زرد و تخم مرغ ساخته شده است. وی در ساخت خانه خود به جای سیمان، از مخلوط ملات آهک، ماسه، شکر زرد و آب استفاده کرد.
