به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما، آقای حسین دهقان نماینده ویژه رئیس جمهور و دبیر شورای توسعه سواحل مکران با حضور در برنامه ”صف اول“ جمعه ۲۷ مرداد شبکه خبر به پرسش‌ها درباره توسعه مکران و برنامه‌ها و اقدامات انجام شده در این زمینه پاسخ داد.
متن کامل این برنامه به شرح زیر است:
سوال: طبق روال، امشب هم در خدمت یکی از مسئولان صف اولی قرار داریم تا ببینیم که در حوزه‌ای که فعالیت دارند و با توسعه و پیشرفت کشور همخوان است و تاثیر مستقیمی دارد چه کردند و چه برنامه‌هایی برای آینده دارند. جناب دکتر حسین دهقان نماینده ویژه رئیس جمهوری و دبیر شورای توسعه سواحل مکران، این ساحل، ساحلی است که به آبهای آزاد راه دارد و هر کشوری که ساحل داشته باشد طبعاً بیشترین توسعه را در مناطق ساحلی دارد، اما متاسفانه در کشور ما این چنین نبوده است، این پرسشی است که من مطرح خواهم کرد از جناب دکتر دهقان که الان مسئولیت مستقیم حوزه را دارند.
آقای دکتر با توجه به اینکه لایحه اساسنامه منطقه مکران در جلسه ۱۷ خرداد مطرح شد و اواخر اردیبهشت ماه هم رئیس جمهور محترم به اتفاق هیئت همراه از منطقه مکران دیدار کردند محور‌های اصلی این اساسنامه که در دولت هم تصویب شده چیست؟
دهقان: اول بگویم من صف اولی نیستم ما در یک صف هستیم صف اولی‌ها کسانی هستند که در موضع تصمیم نهایی هستند یا اثرگذار جدی در فرایند‌های تصمیم گیری و اجرا هستند، ولی توفیق شد ما در این حوزه خدمت کنیم. ببینید بحث سواحل مکران یا این منطقه اساساً شاید به لحاظ ذهنی یا گذشته تاریخی و زمانی یا حتی در عینیت خودش دارای جایگاه ویژه‌ای در امر توسعه ملی است من خودم این عبارت را بارها به کار بردم که سواحل مکران موتور پیشران توسعه ملی در دو دهه در پیش است، شما تقریباً همه بارگذاری‌های ممکن را در نقاط مختلف جغرافیا که می‌تواند بار توسعه را به دوش بکشد اشباع کردید جایی که تمام ظرفیتش موجود است و از این منظر بکر است و هنوز هم ما خیلی در آن دستکاری نکردیم این منطقه است که حالا در ادامه عرایضم را خدمت شما توضیح می‌دهم که چه جایگاهی از منظر ژئوپولیتیکی و از منظر استراتژیک، از منظر تجارت، بازرگانی و پیوند ما با همه قاره‌های پنجگانه و الی آخر دارد.
این‌ها بحث‌هایی است که بحث خواهیم کرد، در سال ۸۷ این موضوع را مقام معظم رهبری مطرح فرمودند اهمیت این منطقه و جایگاهی که می‌تواند داشته باشد و بیان کم توجهی که تا آن زمان به این مسئله شده بود بعد از فرمایشات ایشان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به منطقه دریای عمان در آن منطقه منتقل شد و ماموریت امنیت و دفاع دریایی و منافع ملی را در آن منطقه به عهده گرفت، به دنبال آن قرار بر این شد که دولت هم وارد فضای جدی پرداختن به مسائل توسعه آنجا باشد، در سال ۹۱ کارگروهی شکل گرفت در دولت آقای احمدی نژاد به ریاست معاون اول قرار بر این شد هم امر توسعه را دنبال کند، انتقال نیروی دریایی ارتش را و مصوبات سفر حضرت آقا به منطقه را هم در دستور کارشان قرار بدهند، آن موقع اقدامات اولیه‌ای شد و تا دولت بعدی، دولت آقای روحانی آمد آنجا من توفیق داشتم وزیر دفاع باشم در دولت قبلی هم این بحث با توجه به اهمیت انتقال نیروی دریایی مطرح شده بود که دبیرخانه این شورا یا کارگروه در آن زمان در وزارت دفاع تشکیل شود اقداماتی را دوستان صورت داده بودند در مقطعی که من مسئولیت داشتم به شکل جدی پرداختیم به این که ما نیازمند مجموعه اسنادی هستیم که بتواند امر توسعه را سامان دهد و زیرساخت‌های ذهنی و برنامه‌ای و سیاستی کار تهیه شود و بعد اقدامات صورت بگیرد که به حمدالله در آن مقطع انجام شد و ما دست پیدا کردیم به اسناد توسعه منطقه و اسناد آمایش و مجموعه این‌ها در اینجا در سال ۹۵ وقتی که برنامه ششم را مجلس محترم شورای اسلامی بحث می‌کردند ماده آنجا گنجانده شد و ما هم پیگیری می‌کردیم.
بحث این بود که این توسعه در آن منطقه امکان‌پذیر نیست حالا اینکه فرمودید در اساسنامه چه مسائلی لحاظ شده است، الا اینکه ما اقتضائات خاص و الزامات برقراری یا استقرار برنامه توسعه یا اجرای آنها را ببینیم نمی‌شود. منطقه مکران یک منطقه تقریباً منزوی و کنار افتاده شده است در پیوند‌های مختلف با بدنه عمومی کشور به شدت فقیر است از جاده بگیرید، بندر بگیرید، ریل، فرودگاه، برق، آب به هر آن چیزی که به اسم زیرساخت تلقی می‌شود این منطقه خالی است یعنی نسبت به سایر مناطق کشور به شدت فقیر است. این فقر را هم به لحاظ تاریخی داریم و هم به لحاظ واقعی داریم و هم کم کم به مردم این القا شده که این وضعیت همین است، خوب گذار و عبور از این وضعیت معنایش این است که باید حتماً به این منطقه متفاوت نگاه شود. تقریبا هر مرکز مطالعاتی هر اندیشکده‌ای که در کشور وجود داشته چه آن‌هایی که نهادی و دولتی بودند چه آن‌هایی که آزاد و خصوصی بودند به مسئله توسعه مکران بعد از فرمایشات حضرت آقا پرداختند همه آنها می‌رسند به چند فصل مشترک که در همه است، یک، ما آنجا نیازمند یک سبک یا یک مدل حکمرانی متفاوت از پهنه عمومی کشور داریم ما آنجا نیاز داریم که این سلسله مراتب تصمیم گیری و مراجع تصمیم گیری را به شدت فشرده و کم فاصله کنیم.
سوال: این در اساسنامه آورده شده است؟
دهقان: بله عرض می‌کنم مدیریت آنجا باید دارای اختیار و اقتدار کافی برای تصمیم برای پیشبرد امور باشد. فرض کنید آنجا جالب است شما بدانید کافی است نقشه را نگاه کنید فاصله شهر‌های منطقه از مراکز استان که قرار است همه امور در آنجا انجام شود زیر ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلومتر نیست یعنی شما باید یک سفر یک روزه یک نهاد، یک اداره، یک متقاضی از یک شهرستان انجام بدهد برود مرکز استان. به این اضافه کنیم که جاده نیست فرودگاه و امکانات مسافربری هم نیست. به این اضافه کنیم که این جاده‌ها امنیت آنچنانی ندارد یعنی بار ترافیکی خود به خود مردم را به زحمت می‌اندازد، خوب پس باید این فاصله را هم به لحاظ مکانی فشرده کرد هم به لحاظ تمام کردن مسئله.
سوال: گزارشی در مورد مکران آماده کردیم این را با هم ببینیم و بعد راجع به این موضوع هم صحبت می‌کنیم و ادامه صحبت‌های شما را می‌شنویم.
آقای بهادری جهرمی سخنگوی دولت چندی پیش اعلام کرد که قرار است تمامی اقداماتی و اختیاراتی که لازم است برای توسعه مکران در اختیار نهادی قرار بگیرد که در آنجا فعال است یعنی نهاد توسعه مکران با این وضعیت نیاز به یک حکمرانی تازه است که ما قبلاً در جاهای دیگر کمتر دیدیم اساس این حکمرانی تازه بر چه مولفه‌هایی استوار است؟
دهقان: همه مطالعاتی که عرض کردم انجام شده چه دولت انجام داده و چه نهاد‌های دولتی یا دانشکده‌ها و اندیشکده‌های مختلف انجام دادند شاه بیت آن یک کلمه است، آنجا اتفاقی نمی‌افتد الا شکل گیری نهادی که مسئول باشد، دارای اختیار باشد، دارای اقتدار باشد، تصمیم گیر باشد، مناسبات داخلی و بیرونی این منطقه را از منظر هر نوع تعاملی که شما فکر کنید منجر به سرمایه‌گذاری و توسعه می‌شود را به عهده بگیرد، در احکام دائمی برنامه ششم برنامه‌های توسعه ماده ۶۸ است که مقدمه‌ای دارد که بحث اقتصاد دریا و اقتصاد مقاومتی و پرداختن به مسائل مختلف از این منظر را می‌گوید و بعد می‌گوید برای سواحل مکران یک سازمان توسعه‌ای شکل می‌گیرد که این سازمان به عنوان سازمان توسعه سواحل مکران دارای اساسنامه‌ای خواهد بود که اساسنامه ظرف ۴ ماه دولت باید تهیه می‌کرد و به تصویب مجلس می‌رساند، شاید اینکه فرض کنید اساسنامه مجلس برود با این تاکیدی که می‌شود دال بر اهمیتی است که مسئولین در جاهای مختلف این را حس می‌کردند همان زمان که من خودم دبیر بودم به عنوان وزیر دفاع دنبال این بودیم که این سازمان را ایجاد کنیم که با مجلس و دولت دنبال می‌کردیم، خوب در این ماده قانونی می‌گوید که تمامی طرح‌های توسعه طراحی آن، اجرایش و نظارت بر آنها به عهده این سازمان قرار می‌گیرد و تمامی دستگاه‌های دولتی و عمومی تمامی وظایف و اختیاراتشان به این سازمان منتقل می‌شود.
به عبارتی یک سازمان کامل تمام عیاری است که تولیت امور آنجا و مسئولیت پیشبرد امور آنجا را به عهده می‌گیرد بعد ادامه می‌دهد که این سازمان بر اساس قانون چگونگی اداره مناطق آزاد و شرکت سرمایه‌گذاری خارجی اداره می‌شود این به عبارتی کل این منطقه را از دایره شمول نظامات اجرایی متعارف خارج می‌کند.
من خودم بر این باورم که حتی همان هم باید یک مقدار مبسوط‌تر باشد همان قوانین حاکم ما فکر می‌کنیم در اساسنامه هم تلاش بر این شده اساسنامه فرمت یک شرکت را دارد، مجمع دارد، هیئت مدیره دارد، ارکانی دارد و وظایفی دارد آن جا اینطور پیش‌بینی شده است که ما هر آنچه که لازمه انجام سرمایه‌گذاری، اداره و مدیریت و طراحی و اجرای برنامه‌ها است را متمرکز کنیم اختیارات قانونی اش را در مجمع و همه اختیاراتش را بیاوریم در هیئت مدیره و رئیس سازمان، خوب خیلی زمان برد جالب است بگویم در دولت قبل ۱۷ جلسه کمیته تخصصی کمیسیون اجتماعی اساسنامه را بررسی می‌کند به دلیل همین بحثی که باید حتماً متفاوت شود خوب دستگاه اجرایی طبیعتا مقاومت می‌کنند یعنی هیچ دستگاه اجرایی حاضر نیست که دایره شمول وظایف خودش را یک جایی کمرنگ ببیند خوب به نتیجه نرسیدند آن موقع‌ها آمدند در دولت قبل، شورای توسعه سواحل مکران را بر مبنای اصل ۱۳۸ قانون اساسی پیش بینی کردند مجدداً یک شورایی از معاون اول رئیس جمهور بالای سرش به علاوه وزرا و چند دستگاه، خوب کار در همان حد که بیشتر بحث هماهنگی باشد برای اجرایی سازی همان برنامه‌هایی که دستگاه اجرایی در برنامه‌های عمومی‌شان دارند حالا شما ببینید مثلاً من وزیر راه، من وزیر نیرو هستم، من جغرافیای کشور را دارم و با هزار مسئله درگیر هستم و یکی اش هم این می‌شود منطقه عمومی مکران حالا من همیشه این را می‌گویم چابهار یعنی منطقه مکران فاقد چند چیز است اولین آن این است که زبان ندارد یعنی فریاد از آنجا تا بیاید به مرکزیت کشور برسد زمان می‌برد، ثانیاً کسی نیست که بتواند این فریاد را محکم بگوید خوب اینکه هست از آن طرف این پهنه گسترده با همه عقب افتادگی‌ها دارد ما در این منطقه در هر شاخصه برخورداری که شما بگویید از میانگین شاخص عمومی کشور بسیار پایین‌تر است.
سوال: در صورتی که معمولاً کشور‌های دیگر سواحلشان که به دریا به ویژه دریا آزاد ارتباط دارد وضعیت بسیار خوبی دارند.
دهقان: بله همین را عرض می‌کنم همینطور است، ولی این اتفاق افتاده است یعنی ما این عقب ماندگی را داریم حالا این هم قبل از انقلاب بوده و بعد هم نه اینکه الان، این را هم بگویم جمهوری اسلامی کار نکرده، نه خیلی کار شده است، اما هم وسعت و هم نیاز بسیار فراتر از آن چیزی است که انجام شده است.
خوب حالا یک دستگاه اجرایی مثلاً فرض کنید یک مسئله هم اینجا دارد این هم مثل بقیه مسائل اگر این مسائل در تهران باشد، در اصفهان یا شیراز باشد، همه دادشان در می‌آید آنجا که باشد، خوب نه مثل بحث روانشناسی است که در اصطلاح می‌گویند درماندگی خود را آموخته است، مثل اینکه هم دستگاه‌ها پذیرفته‌اند که وضعیت همین است و مثل اینکه مردم پذیرفتند جز این نمی‌شود اتفاقی بیفتد و اصل این قابل قبول نیست. ما وقتی به این منطقه نگاه می‌کنیم چابهار به عنوان نگین عمومی این منطقه است و به عنوان نقطه‌ای است که می‌تواند هاب شود برای ما، برای انتقال هر سیالی گاز باشد، نفت باشد، کالا باشد، دیتا باشد هر چیزی که شما می‌توانید فکر کنید از اینجا می‌تواند به چین و شبه قاره و آسیای جنوب شرقی برود از آن طرف می‌تواند به آفریقا برود از آن طرف اروپا و آسیای میانه برود، هر جای جغرافیای دنیا را که بگویید این می‌تواند نقطه توزیع همه این ارتباطات باشد، اما یک اتفاق ناگوار افتاده است آن اینکه ما به دلیل این که نپرداختیم به اینکه زیرساخت‌های اینجا را توسعه بدهیم و این جا را قابلیت بارگذاری متناسب با همین نیاز‌ها و الزامات کنیم ما داریم همه مزیت‌ها را از دست می‌دهیم.
الان مثلاً فرض کنید بحث گفته می‌شود کمربند راه برای چین قاعدتاً این بهترین مسیرش این است که باید از چابهار ما بیاید برود به سمت آسیای میانه، قفقاز برود، اروپا و برود آن طرف، این اتفاق نیفتاده است رفته بندر گواتر شکل گرفته آن طرف در پاکستان ما می‌توانستیم مسیر را مثلاً فرض کنید حذف مسیر‌های خیلی طولانی شما فرض کنید از هند یا چین بخواهند بروند اروپا باید بروند از اقیانوس بروند، دریای عمان بروند، دریای سرخ بروند و کانال سوئز و بروند آن طرف، حالا این طرف شما یک خط مستقیم می‌توانید بکشید از چابهار بیاید برود آن طرف فاصله ۴۰ درصد کم می‌شود هزینه ۳۰ درصد، خوب امروز هم یادمان باشد که هر لحظه، در مناسبات بازرگانی اقتصادی تجاری دنیا حرف اول را می‌زند یا روز و ماه دیگر پشت سر گذاشته شده است، چون هیچ جا قرار نیست چیزی متوقف شود، همه چیز در حال جریان داشتن است که دارد انجام می‌شود، خوب حالا ما این کار را اینجا نکردیم از این طرف جالب است الان عراق آمده بندر فاو را سرمایه‌گذاری کرده دارد یک مسیر راه آهن را می‌کشد به ترکیه از آنجا برود دریای مدیترانه و برود اروپا، خوب ما داریم این فرصت را اینجا از دست می‌دهیم. آن طرف مثلاً فرض کنید در ساحل عمان مجدد آنجا به خشکی از عربستان عبور می‌کند می‌رود تل آویو وصل می‌شود می‌رود.
سوال: این لایحه‌ای که در هیئت دولت تصویب شد الان در چه مرحله‌ای است و کجاست ؟ آیا به مجلس دادید ؟
دهقان: لایحه‌ای که در دولت تصویب شد به عنوان یک لایحه با قید و فوریت به مجلس تقدیم شده است الان بنا براین است که یکشنبه در مجلس مطرح شود و دو فوریت این لایحه آنجا تصویب شود چیزی که می‌خواهم در اینجا درخواست کنم از دولت که باید حمایت و پشتیبانی کند، البته دولت این انگیزه و اراده را دارد هم از نمایندگان محترم مجلس که این مسئله را جدی تلقی کنند. ببینید یک بحثی مطرح است همیشه در حوزه مدیریتی ما می‌گوییم اهداف دو گونه هستند اهداف اعلامی و اعمالی هستند، اهداف اعلامی این است که بحث می‌شود سیاست است، گزارش است ولی بعد که می‌گوییم اهداف عملی و اقدامی یا اعمالی می‌گوییم اگر ما به یک موضوعی زمان و هزینه اختصاص دادیم و مدیریت ما یک فایلی بر آن در ذهنش باز کرد این همان چیزی است که واقعاً دنبال می‌کنیم ، خوب مجلس الان صحبت می‌کنید مثلاً همه مسئولین الان در گزارشی که آمد دیدید همه مسئولین در طول زمان اهمیت موضوع را گفتند ولی حالا چه اتفاقی افتاده است؟ هیچی . در همین دو حالت به رغم اینکه من می‌خواهم تشکر کنم از رئیس جمهور و آقای معاون اول که واقعاً دارند همت می‌کنند ما یک بحث‌هایی داشتیم با آقای رئیس جمهور و دولت که این برنامه هفتم و بودجه ۱۴۰۲ یک نقطه عطفی است که بیان و ترجمان اراده دولت باشد که اتفاقی قرار است بیفتد، جلسات مختلف ما گذاشتیم با سازمان برنامه و بودجه من در مجلس به همه کمیسیون‌ها رفتم با رئیس مجلس رفتم نهایتاً جالب است این را بگویم ما نتوانستیم بدوا در لایحه دولت یک ردیف اعتباری برای این سازمان پیش بینی کنیم.
در ماده ۶۸ می‌گوید که با پیش‌بینی یک ردیف اعتباری این سازمان اجرایی می‌شود ما رفتیم نهایتاً در مجلس با لابی گری و فشار و خواهش و تمنا و مجلس بتوانیم ردیف پیدا کنیم حالا ما ردیف را گذاشتیم الان نمی‌توانیم ردیف را عملیاتی کنیم، سازمان مدیریت یک حرف می‌زند حرف این است چرا ما نتوانستیم اعتبار کافی با اینکه ما یک برنامه زمانبندی سه مرحله‌ای به دولت داده بودیم و در فاز اول بنابراین بود که بتوانیم تمامی این زیرساخت‌ها را برای سرمایه پذیر کردن و جمعیت پذیر کردن و توسعه فعالیت‌های آنجا آنها را ایجاد کنیم عددهای زیادی هم نبود چون من خودم دستم در اجرا است، محدودیت‌های دولت را می‌فهمم ، من کار کردم و پروژه اجرا کردم می‌فهمم دولت توانمندی هایش کجا است و کجا می‌تواند چه کار کند، انتظارمان این بود که یک اتفاق جدی در بودجه ۱۴۰۲ بیفتد .
سوال : این توجیه شده ببینید ما وقتی که در مورد سواحل مکران صحبت می‌کنیم یک بار هم نیروی دریایی که تبدیل شد به نیروی دریایی راهبردی جمهوری اسلامی همین بحث بود که فکر می‌کنم حضرت آقا حالا دقیق نمی‌دانم ولی چیزی که بسیاری از کشورها وقتی که پایشان به دریا می‌رسد تازه کشتی می‌سازند و مرزهای خودشان را گسترش می‌دهند و حمل و نقل و تجارت و این‌ها انجام می‌دهند و مسافرت دریایی، ما وقتی به آب می‌رسیم می‌گوییم مرزمان تمام شده است و به نظر می‌رسد ما اصلاً در سواحل جنوب احساس کردیم که مرز ما به آب تمام شده . حالا چند سال است که نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران این کار را شروع کرده و به سمت آبهای آزاد حرکت کرده است . الان برای اینکه شما این موضوع را عملیاتی کنید چه نیازی دارید؟
دهقان : ببینید اجازه بدهید من آن قسمت قبلی را بگویم چون این فرصت کم است و تا یکشنبه بیشتر وقت نداریم ، عرض من این است به رغم همه فشارها ما عددی که توانستیم در بودجه بیاوریم عدد قابل توجهی نیست حالا همین می‌خواهد برود بنشیند روی پروژه‌ها و یا در برنامه هفتم به همین کیفیت در کارگروه خاص در سازمان برنامه درست کردیم با ریاست جمهوری، با معاون اول، با دستگاه‌ها آخرش نشد که برنامه هفتم یک فصل خاصی داشته باشد، البته در سیاست‌های اقتصاد دریاپایه آنجا با مجمع دنبال کردیم الحمدلله آنجا پیش‌بینی‌های خوبی شده است الان با مجلس هم داریم کار می‌کنیم که در برنامه هفتم یک فصل خاصی برای مکران بیاورد حالا چرا آن اتفاق نمی‌افتد ؟ از نظر من دو سه دلیل خیلی روشن دارد یکی این که ما اساساً ذهنیت ما در برنامه‌ریزی و توسعه خشکی پایه است دنیا هرجا که ساحل دارد و به دریا وصل است به خصوص آبهای آزاد آنجا را نقطه اتصال خودش با همه آبهای دنیا می‌داند حالا یک نوع رفت و برگشت دارد ما می‌گوییم هم درون زایی و هم برون‌زایی ، برون زایی این است که ما چگونه می‌توانیم با دنیا تعامل کنیم درون زایی به این معنا است که ما چگونه می‌توانیم ظرفیتهای موجود را بارور کنیم.
الان جالب است شما بدانید ما حدود ۵۸۰۰ کیلومتر مرز آبی می‌گوییم داریم، هفت استان ساحلی داریم، ۱۰ درصد جغرافیای ما در این محدوده‌ها است ولی آن طرف نگاه می‌کنیم از منظر نقش این‌ها در توسعه، نقش این‌ها در جی دی پی کشور ، نقش این‌ها در اقتصاد همه این‌ها تقریباً غیر قابل قبول است . دنیا آن جایی که مرز دارد عمده جمعیت‌هایش را و عمده صنایعش را و عمده حمل و نقلش را برده در این مناطق ساحلی مستقر کرده است الان چین را ببینید، آمریکا را ببینید، تایوان را ببینید، ویتنام ، سنگاپور همه کشورها که حتی ساحل‌های محدودی دارند اقتصادشان را متکی کردند به آن چیزی که با دریا معنی‌دار می‌شود، البته این هم پیوندی با کشور یا داخل هم بحث جدی است که باید بشود.
فکر می‌کنم که ما نیاز داریم به اینکه فرهنگ دریایی را در کشورمان توسعه بدهیم. اهمیت و نقشی که دریا در همه زمینه‌ها می‌تواند داشته باشد را تفهیم کنیم، بر همین اساس بیاییم و تشویق کنیم برای سرمایه‌گذاری و حضور در این‌ها اگر بخواهیم اتفاق بیفتد باید چه کار کنیم؟ یک، ما باید بنادر ما را به شکل جدی توسعه بدهیم بنادری که الان پیش بینی شده در همین منطقه عمومی مکران، یکی هم چابهار، چابهار ما یک فاز توسعه اش را انجام دادیم حتما باید فازهای بعدی را انجام بدهیم در کنار این بندرگاه‌ها خوب باید شبکه‌های راه ، راه آهن و فرودگاه ، حمل و نقل ترکیبی شکل بگیرد حالا بار آمد آنجا می‌خواهد منتقل شود در کنار اینکه زیرساخت‌های سخت را داریم درست می‌کنیم، زیرساخت نرم را هم باید درست کنیم یعنی مجموعه مقررات و ضوابط و دستورالعمل‌هایی را بگذاریم که در قیاس با رقبای ما اینجا ترجیح داده شود یعنی اینطور نیست که حالا اگر ما فرض کنیم بندر ساختیم همه چیز تمام است ، خیر اینطور نیست، بندر را ساختیم قرار است حمل و نقل باشد، باید گمرک هم متناسب درست شود، این را ساختیم باید ستاد مبارزه با قاچاق کالا، استاندارد، فلان ، همه دستگاه‌هایی که درگیر می‌شوند که هر کدامشان یک گردنه هستند که باید از آن عبور کرد این‌ها را باید درست کرد. بار آمد اینجا بتواند سریع برود ، حتی زیرساخت‌های ارتباطی مخابرات نمی‌تواند نباشد ما بگوییم این‌ها نباشد حالا توسعه انجام می‌شود . خیر ، زیربناها در اصل محرک‌ها و مقوم ها و مشوق‌های امر توسعه هستند و اگر نباشند کار سخت است.
بحث دوم بحث راه آهن و کریدورها است خوب ما دو کوریدور را الان فکر می‌کنیم باید خیلی جدی و خیلی سریع انجام شود یکی کوریدور شمال جنوب است که ما را وصل کند به آسیای میانه و قفقاز این طرف، یکی بحث کریدور ساحلی جنوب است که ما را وصل کند از آن طرف به عراق و بحث فرودگاه است که بتواند ما را تسهیل کند رفت و آمد را این‌ها که بشود حالا می‌ماند بحث‌های بعدی بحث آب، انرژی، گاز که باید بیاید در منطقه و صنایع را شکل بدهد . حالا اگر این اتفاق بیفتد یک بحث مهم وجود دارد منطقه مکران از نظر من قادر است بخش عظیمی از نیازهای ما در حوزه غذا را تامین کند الان مثلاً تمامی میوه‌های استوایی و گرمسیری در منطقه قابل تهیه هستند ما در سال چقدر داریم موز وارد می‌کنیم، حالا انبه همه را می‌گوییم کمتر این میزانی که ما وارد می‌کنیم به سادگی اینجا قابل تولید است حالا آن طرف ما عقب افتادگی داریم ما به صورت سنتی داریم کار می‌کنیم اگر تکنولوژی بیاوریم اگر دانش روز را بیاوریم میزان بهره‌وری ما چندین و چند برابر می‌شود اگر ما در یک هکتار موز مثلاً داریم ۴۰ تا ۵۰ تن موز تولید می‌کنیم می‌تواند ۱۰۰ تن به بالا برود حالا فرض کنید همین میزان سطحی که زیر کشت موز است محصولش دو برابر شود همان میزان سرمایه‌گذاری یا مثلاً فرض کنید آبزیان تمام این منطقه می‌تواند مزارع میگو باشد تمام این منطقه می‌تواند آبزی پروری ماهی در قفس باشد.
سوال: الان چه امکاناتی را فراهم کردیم و چه طرح‌هایی را در منطقه اجرا کردیم؟
دهقان: اجرا شده؛ نمی خواهم بگویم اتفاقی نیفتاده است ولی فاصله با آن چه می تواند بسیار زیاد است ، ما می توانستیم مثلا فرض کنید الان هر میزان تناژی که وزارت جهاد می گوید که من می خواهم ماهی و میگو تولید کنم این را در اعداد بسیار بزرگ ضرب کنید ولی خوب نیست ، یک نکته این جا بگویم ببینید کسانی که می آیند در منطقه سرمایه گذاری کنند ، الان هزینه هایشان خیلی بالا است دلیل هم وجود دارد ببینید فرض کنید شما می خواهید بروید آن جا یک مجموعه بندری بسازید ، مصالح ساختمانی، تکنولوژی و نیروی انسانی می خواهد همه را ما باید از جاهای مختلف کشور بار کنیم ببریم آن جا ، این هزینه حمل و نقل است ، ترددشان به همین کیفیت است ، بعد می رویم در مسائل اداری آن قدر پیچیدگی دارد جالب است بعضی از دوستانی که قبلا در دولت بودند می آیند در بخش خصوصی کار می کنند تازه می فهمند که چه به سر مردم می آوردند برای یک مجوز که می خواسته بگیرد هشت ماه تردد داشته ، بین کنارک با مرکز استان ، برای یک مجوز ، این که نمی شود که ، ما داریم می گوییم الان کاری که ما داریم در این مقطع می کنیم که دارد تمام می شود این که می گوییم ما این زمین و این جغرافیا را می خواهیم گویا کنیم یعنی مشخصا در این نقطه جغرافیا چه فعالیتی باید انجام شود و چه بارگذاری این جا می شود کرد ، این را روشن کنیم و بعد فراخوان دهیم هرکسی در این منطقه برای این کار آمادگی دارد بیاید این جا سرمایه گذاری و فعالیت کند، حالا با چه مشکلی برخورد می کنیم ، حرفی که ما در اساسنامه می زنیم و می گوییم اختیار ، می گوید من این سازمان باید تمام کننده این جا باشم گفتم این ، تمام دیگر ، نه این که ما نمی خواهیم ملاحظات زیست محیطی را اجرا کنیم نه ، ولی همان جا هر چیزی که قرار است بشود همان جا بشود دیگر آن جا بررسی نکند بدهد مرکز استان، مرکز استان بدهد مرکز کشور این جا حالا بخواهند بررسی کنند بروند بیایند ، یک آدمی این پرونده را زیر بالش بگذارد و هی حملش کند و بیاید ، تمام این جا قرار است آبزی پروری شود یا قرار است میگو شود تمام دیگر، حالا همه مجوزهایش را قبلا گرفته باشد سازمان محیط زیست نظرش را داده باشد ، هر کسی می خواهد اظهار نظر کند همان جا در منطقه این تصمیم گرفته شود ، دیگر ارجاع به استان و مرکزیت نشود.اگر این اتفاق بیفتد می شود گفت ما یک گام بلندی را بر می داریم اگر این اتفاق نیفتد ما همین روالی که داریم خوب است دیگر داریم کار می کنیم به قول بچه ها گذران می کنیم دیگه .
سوال: یکی از بحث هایی که مطرح است برخی ها معتقد هستند به خاطر این که در حوزه مکران ما شاهد یک طرح جامع یا یک نقشه راه بلندمدت نیستیم همین موضوع سبب شده تا یک مقداری با تاخیر دارد کار پیش می رود آیا این را شما موافق هستید یا اصلا داریم طرح جامع یا خیر ؟
دهقان: طرح جامع را تا ما چه تعریف کنیم . ما سند آمایش منطقه را به طور خاص منطقه مکران را داریم ، ما سند آمایش و توسعه استان هرمزگان را داریم ، سیستان و بلوچستان را داریم این منطقه مشترک است تقاطع این دو است بخشی از این است و بخشی از این ، این طور نیست که نداریم اسناد بالادستی را ما داریم ، ما کارمان کجا می لنگد ؟ یک ، ما پایبند و متعهد به اسناد بالادستی نیستیم که آن ها را داریم و در ضمن کارمان را هم می کنیم ، حالا کار ما چه ربطی به آن دارد ، دو ما در تعبیر این اسناد بالادستی به برنامه های اجرایی و عملیاتی این جا می لنگیم یعنی بعد که می خواهیم آن را تعبیر کنیم و تبدیل به طرح و برنامه کنیم این مشکل دارد ، کاری که ما در دبیرخانه می کنیم ان شاالله در سازمان کنیم ، همین است که ما تمامی اسناد بالادستی را گرفتیم یک ، اگر با توجه به تغییر شرایط و موقعیت ها و مکان در آن ها باید اصلاحی انجام شود اصلاح انجام دهیم به سند یک پارچه و همخوان و هدفمند تبدیل کنیم ، دوم ، این را به برنامه اجرایی زمان بندی شده تبدیل کنیم فکر می کنیم ان شاالله زمان زیادی را نبرد، به این جا که رسید ما نیاز بعدی مان است، در ایران نه در همه جای دنیا هیچ کاری بدون پول انجام شدنی نیست ، حالا تازه ما یاد گرفتیم اگر پول نباشد کارنمی کنیم یا بلد نیستیم بدون پول کار کنیم ، حالا آن جایی که پول ندارند می خواهند کار کنند نحوه تجدید منابعشان را به گونه ای سازمان می دهند که هر کس که پول دارد فکرکند این جا بهره متفاوت و بیش از جای دیگری که می تواند رقیب برای سرمایه گذاری باشد بیاید این جا ، ما باید این را ایجاد کنیم حالا که پول نداریم زمینه سرمایه گذاری یا ترغیب و تشویق و هرنوع معافیت و کاری که می خواهیم کنیم که این پول می خواهد بیاید ، بیاید ، ما مطالعه ای کردیم روی تمامی بندرگاه ها یا نقاط مشابه این جا، شما دبی را بروید ، خود شانگهای را بروید هر جایی در دنیا این مطالعه شده چقدر آن جا دارند زمینه فراهم می کنند که سرمایه گذار و کارآفرین بیاید آن جا ، توان ذهنی بیاید آن جا ، خوب ما باید این ها را به وجود بیاوریم ما این ها را نداریم باید بیاید و سرمایه هم با خودش بیاورد .
سوال : با توجه به این که دولت سیزدهم اراده جدی در این زمینه دارد و حداقل من یک بار که خود رئیس جمهور سفر کرده با کسانی که در توسعه منطقه و کارآفرینان ، نقش آفرین بودند جلسه ای برگزار شده ، الان و ردیف بودجه ای هم در نظر گرفته شده الان چقدر این به سرعت بخشیدن به کار کمک کرده است ؟
دهقان : ما با فشار رئیس جمهور داریم کارهایی می کنیم ، یعنی ایشان لطف دارند بارها هم فرمودند که هر میزان وقت لازم باشد من روی این موضوع می گذارم یعنی هر وقت ما وقت خواستیم ایشان در منطقه تشریف آوردند و جلسه می گذارند ولی سیستم اداری و اجرایی ما همکاری نمی کند یعنی آنچه که دارد پیش می رود با فشاری است که ما می آوریم و لطف و عنایتی است که ایشان دارند و اعمال می کنند ، ما فکر می کنیم در یک نقطه رهایی قرار گرفتیم به این معنا که آمدیم پشت این سدها و این سدها دارد تجمیع می شود ان شاالله برداشته شود این جریان راه می افتد ، در همین دولت کارهای خیلی خوبی هم شد ه به این معنا که ما توانستیم بخش خصوصی را به شدت آن جا بیاوریم فعال کنیم ، سختی هایش را هم آن ها تحمل می کنند هم ما و طبیعی است ، در چابهار اتفاقات خوبی افتاده در کنارک اتفاقات خوبی افتاده ، الان فضایی را شروع کردیم که بیاییم ما این توسعه را جامعه محور کنیم ما داریم تلاش می کنیم که از پایین جامعه را تقویت کنیم ، مشارکت دهی آن ها را جدی تر کنیم ، سرمایه محلی را در همین امر توسعه آن جا بکار بگیریم حالا من لفظ توانمندسازی را خیلی دوست ندارم بکار ببرم چون مردم توانمند هستند ما فضای فعال شدن این توانمندی ها را به وجود بیاوریم از کف روستا شروع کردیم داریم می چینیم بیاییم بالا که همه ظرفیتهای محلی بتواند بیاید در این امر توسعه مشارکت داشته باشد ضمن این که چه برنامه های استانی و چه برنامه های ملی را آن جا دنبال کنیم ما الان در حوزه نفت ، گاز و پتروشیمی مجموعه خوبی فعال شده فکر می کنیم برای سال 1405 عمده پتروشیمی مان آن جا به نتیجه می رسد عمدتا با سرمایه گذاری داخلی است ولی فاینانس بیرونی هم می گیرند معمولا خودشان تلاش می کنند ، در کوه مبارک پتروشیمی هایمان یکی اش فاز اولش را ان شاالله به نتیجه می رسد، فکر می کنم بتوانیم بندر را و راه آهن و کریدور شمال جنوب را با عنایتی هم که دولت دارد این ها را فعال کنیم ، ما دربحث گردشگری وحشتناک ما آن جا زمینه داریم .
سوال : گزارشی همکاران من در حوزه گردشگری تهیه کردند و ظرفیت هایی که در منطقه مکران وجود دارد ، این گزارش را ببینیم .
"پخش گزارش "
گزارشی که دیدیم نشان می دهد چقدر ظرفیت بسیار زیادی برای گردشگری دارد با توجه به این که فرمودید آمایش سرزمینی آماده شده برای حوزه گردشگری یا صنایع آب بر یا حتی با توجه به این که بغل دریای آزاد قرار دارد ، برای این چه کردید و چه زیرساختهایی نیاز است تا رونق گردشگری را در سواحل داشته باشیم ؟
دهقان : ببینید وقتی می گوییم گردشگری ، گردشگری دریا می گوییم بدوا ، هر نوع ورزش دریایی که شما فکر کنید آن جا قابل انجام است یعنی سواحل ما ، بحث امواج همه را جواب می دهد ، آن طرفش می رویم مثلا فرض کنید در بحث کشتی و شناور و سفر دریایی ، به شدت آن جا پاسخگو است، محیط عمومی آن جا و سواحلش تماما جایگاه بسیار جدی برای گردشگری است ، مطالعه ای انجام دادیم ، ما 27 پروژه بزرگ گردشگری شناسایی شده که می تواند در مناطق مختلف اجرا شود که هم ایجاد اشتغال است، هم اسکان است ، هم فعالیت است هم درآمد است و واقعا شاید بسیاری از مناطق ما مشابه در دنیا ندارد ولی خوب ما آن طرف نگاه می کنیم فقط این را همانطور که گذاشتیم نگاه کنیم گاهی هم گزارش تهیه می کنیم ، شما اگر تشریف بردید بروید بریس آن جا وقتی در آن دماغه وقتی نگاه می کنید موقع غروب خورشید مخصوصا ، خارجی ها به آن جا می آیند که فقط غروب خورشید را ببینند محلی ها هم می روند ، مثلا ما برای همان جا چه کار کردیم ؟ مثلا خدمات و تسهیلاتی که بتواند برای کسانی که به آن جا می آیند سرویس دهد ، چقدر توانستیم معرفی اش کنیم ، برویم هرجایی از این مسیر را که بگیریم برویم خود گواتر خودمان ، جنگل های حرا و آبراه هایی که وجوددارد و فضای بسیار زیبایی که آن جا است خوب چقدر از آن استفاده می کنیم ؟ استفاده نمی کنیم ، بوم گردی ، طبیعت آن جا و آثار باستانی و تمدنی که وجود دارد جاذبه های بسیار بالایی است ، خود همین معماری محلی را در نظر بگیرید بوم هایی که وجود دارد خودش وحشتناک می تواند جاذبه داشته باشد حتی برویم آن طرف تر مثلا فرض کنید پذیرایی غذای محلی که وجود دارد ، صنایع دستی ، سوزن دوزی که آن جا است من گاهی می گویم اگر این جا دست هر کسی غیر از ما بود بخش عمده اقتصاد ملی را از این جا تامین می کرد ولی ما نگاهش می کنیم می گوییم داریم الحمدلله ، یکی از ویژگی های ما این است که به داشته هایمان افتخار می کنیم ولی استفاده از آن را خیلی اهمیت نمی دهیم و فقط داریم ، کافی است .
الان دوستان ماهان آمدند یک سرمایه گذاری جدی می کنند بحث گردشگری آن جا ، منطقه ای است در بحث کنارک، گودین می گویند یک پهنه فوق العاده زیبای طبیعی است که آن جا کارشان را شروع کردند بعد در خود چابهار کارهایی را شروع کردند سرمایه گذاری جدی دارند پیدا می شوند روی چند طرح که دارند می آیند سرمایه بگذارند، لذا گردشگری فکر می کنم زود راه می افتد ما باید وارد بحث های حمل و نقل و فرودگاه و جاده ای را هم کمک کنیم حل شود ، در بحث کشاورزی کارهای خیلی خوبی شده مثلا فرض کنید در میناب خود استان هم بر مبنای سند آمایش شروع کرده یک شهر نساجی را دارند آن پایین دست سد جگین کمک می کند به این که ما مزارع فوق العاده گسترده داشته باشیم و بحث های دیگری که آن جا وجود دارد ، اگر ان شالله سدهایی که آن جا در برنامه است که ایجاد شود و به خصوص برویم به سمت توسعه آبخیزداری و آبخوان داری چون روان آبهایی که به صورت فصلی به وجود می آید این ها خودش مهار شود حجم عظیمی از آب را می توانیم داشته باشیم ، خیلی از بخش خصوص آمدند برای مهار آب ها که مهار کنند حالا با وزارت نیرو هم داریم کلنجار می رویم که مجوزهایش را بگیریم حالا پایین دست هر جا که آب مهار می شود می تواند کشاورزی باشد و کشت و صنعت باشد، در حوزه انرژی های تجدید پذیر مطالعات گسترده ای انجام شده بعضا آمدند زمانی کره ای ها آمده بودند ، الان داخلی ها شروع کردند مطالعه شده مکان یابی شده برای نیروگاه های خورشیدی ، یک کار جدید را شروع کردیم در آن جا و آن هم کارخانه ساخت پنل های خورشیدی است با یک ظرفیت فوق العاده که یک بخش خصوصی آن جا شروع کرده این را ، روی بحث پایین دستی این صنایع بزرگ ما داریم کار جدی می کنیم چون ببینید بنا بر این نیست که ما آن جا یک سری کارخانه های مثلا صنعتی بزرگ، فقط مثلا پتروشیمی بزنیم ، مهم این است که زنجیره های این ها شکل بگیرد ما داریم روی زنجیره ها کار می کنیم ، چیزی که در برنامه ها داریم این است که بیاییم چند قطب را در جنوب شکل دهیم که بشوند پیشران و محرک و در کنار این ها این زنجیره های مختلف شکل بگیرد که بتوانیم هم اشتغال و درآمد ایجاد کنیم ، هم ثروت خلق کنیم و به توسعه کمک کنیم .
سوال : علاوه بر سرمایه گذاران داخلی و بخش خصوصی که یک جای بکر این گونه را بسیار به آن علاقمند هستند سرمایه گذاری کنند، سرمایه گذاران خارجی هم چنین جاهایی را که به آبهای آزاد دسترسی داشته باشد ، به اقیانوس دسترسی داشته باشد خیلی علاقمند هستند چرا که همه اش برایشان سود است، آیا ما در زمینه جذب سرمایه گذار خارجی هم قدم هایی را برداشتیم ؟
دهقان : عمدتا کسانی که تا الان ما با آن ها صحبت کردیم شرکت های چینی هستند ، علاقمند هستند بیایند و سرمایه گذاری کنند و منطقه را مناسب برای این کارها هم می دانند ، قطری ها مباحثی را مطرح کردند ما الان داریم با قطر هم بحث را دنبال می کنیم، اخیرا از امارات مباحثی را مطرح کردند همه این ها را ما باید به یک سری مدل های همکاری برسیم چون ببینید یک موقعی ما می گوییم یک فضایی ایجاد می کنیم که طرف بیاید بارانداز ایجاد کند کالایش را از این جا حمل کند یا می گوییم نه این قرار است در این زنجیره عمومی یک نقطه ای تعریف شود و خوب این می شود همکاری مشترک که ما مثلا فرض کنید به جای این که کالای تمام شده بیاید این جا بخواهد حمل شود ، کالا بیاید بخشی از فعالیت های این زنجیره تولیدش این جا انجام شود حالا حمل هم بشود برود اشکالی ندارد لذا بیشتر تلاش ما بر این است که ما برویم در این زنجیره ها جا بگیریم بحث هایی هم شده خیلی هم می آیند ، دو سه تا مسئله معمولا دارند که این هم از نظر یک سرمایه گذار طبیعی است ، یکی تضمین سرمایه گذاری شان را می خواهند و دوم بحث تضمین بهره لازم را می خواهند خوب طبیعی است این بهره لازم یعنی رقابت یعنی شما این سرمایه را این جا می گذارید یا جای دیگر ، هزینه فرصت خواهد بود ، ما نباید انتظار داشته باشیم که دیگرانی که سرمایه دارند منافع ملی ما را رعایت کنند آن ها دنبال منافع خودشان هستند ، شرکت هم دنبال منافع خودش است ، کجا بیشترین برگشت و بیشترین امنیت را خواهم داشت می رود آن جا چون سرمایه به شدت ترسو است و سرمایه گذار هم ترسو است ما باید این فضای امن را هم به وجود بیاوریم ،حالا این جا یک چیز می شود می گویند باید به ما تضمین دهید عمدتا چینی ها از ما تضمین نفت می خواهند می گویند ما سرمایه می آوریم در ازایش به ما نفت دهید که می خواهد برای صنایع خودشان و این حرف ها، ما هم دنبال این هستیم که بیاوریمشان در بحث زنجیره های خودمان حالا ان شاالله پیش برویم ببینیم چه می شود .
سوال : شما در مصاحبه ای فرموده بودید با 9 میلیارد دلار سرمایه گذاری می شود کاستی ها را در منطقه برطرف کرد ، آیا برای این طرحی وجود دارد یا خیر ؟
دهقان : بله ببینید ما یک برنامه در محضر آقای رئیس جمهور تهیه کردیم که تا پایان 1404 یک اتفاقاتی در منطقه باید بیفتد ظرف سه سال ما سه تا سه میلیارد دلار بتوانیم سرمایه گذاری کنیم که با این ها کریدور شمال جنوب تمام شود ، شهید بهشتی هم فاز دو اجرا شود و هم مرکزی به شهر برسد که پشت سرش درست بشود ، فرودگاه چابهار احداث شود ، ما بتوانیم بندرجاسک را ایجاد کنیم و بتوانیم برق و آب و آن شبکه های ارتباطی را هم تامین کنیم ، این ها مجموعا حداکثر این مقدار پول می خواهد که اگر بشود چنین اعتباری را تامین کرد به اعتقاد من به سرعت می شود این ها را انجام داد ، نکته ای که خیلی مهم است عرض کنم این است که ببینید مردم وقتی که ببینند اتفاقی دارد می افتد همراهی می کنند ولی ببینند یک اتفاق هی گفته می شود و هی تکرار می شود می گویند ای بابا، ما باید از تکرار این حرف ها جلوگیری کنیم و در منطقه باید نشان دهیم داریم کار می کنیم و مردم باید ببینند و مردم باید آثار کار ما را زندگی خودشان هم ببینند مثل یکی از کارهایی که الان فشار گذاشتیم داریم می کنیم ، ما داریم جوانان محلی را مهارت آموزی می کنیم بروند در این مجموعه هایی که به آنجا آمدند مشغول شوند این خودش امنیت می اورد و بسیاری از مسائل اجتماعی را مدیریت می کند، یک خانواده وقتی یک بچه اش برود جایی کار کند برایش درآمد ایجاد می شود و به زندگی اش کمک می کند، داریم فاز دوم این کار را می کنیم که همین ها در فضاهایی برویم به سمت این که بورسیه کنند بچه هایی که در آینده می خواهند ان جا در سیستمشان کار کنند چون دوران ساخت با دوران بهره برداری نیروی متفاوتی را می خواهد ، حالا ما داریم می سازیم، نیروی امروز برای ساختن را ما تقویت کنیم، نیروی برای بهره برداری و مدیریت هم ان شاالله بشود این را هم دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی را پای کار آوردیم و دارند کار می کنند و کمک می کنند و هم ان شاالله خود دستگاه های سرمایه گذار به این موضوع داریم فشار می آوریم که بپردازند که ما بتوانیم در اصل یک توسعه متوازن و هم پایی را درست کنیم همیشه این بحث گفته می شود که ما بنا نداریم عسلویه را تکرار کنیم، ما بنا داریم هویت های شهری در کنار این سرمایه گذاری ها را به وجود بیاوریم و این هویت بخشی بحث جدی است که هم جنبه های فرهنگی، تمدنی ، اجتماعی ، اقتصادی همه چیز را در خودش می تواند داشته باشد .
سوال : اگر نکته خاصی دارید بفرمائید .
دهقان : من می خواهم تشکر کنم از شخص محترم رئیس جمهور، معاون اول محترمشان که وقت می گذارند و دنبال می کنند و حساسیت دارند و عنایت ویژه هم به این موضوع دارند و علاقمند هستند این بار زمین مانده برای دوران طولانی زمانی را در این دولت از زمین بردارند این خیلی خوب است . آن طرف انتظار داریم دستگاه های اجرایی همین حس و انگیزه و اراده را داشته باشند و به خصوص الان می خواهم از همه نمایندگان محترم انقلابی مجلس این خواهش را داشته باشم که کمک کنند ما این اساسنامه را هم دو فوریتش را و هم اصلش را تصویب کنیم و این نکته را یادمان باشد که بنا بر این است که در سایه این اساسنامه ما یک مدل جدید حکمرانی را در توسعه ملی تجربه کنیم لذا باید خیلی دقت کنیم ان شاالله چیز خوبی در بیاید و ما هم دنبال خواهیم کرد.
