خبرگزاری مهر، گروه استانها: کاروانسرای ینگی امام در میانه راه کرج به قزوین، در فاصله ۳.۵ کیلومتری شرق شهر هشتگرد قرار دارد؛ مکانی که خاطرات زیادی را در طی قرن‌ها در خود جای داده است. کاروانسرای ینگی امام روایت‌های زیادی برای جهانیان دارد؛ خاطراتی تلخ و شیرین از دورانی که در عهد صفویان محلی برای نفس تازه کردن کاروانیان بوده تا زمانی که در دوران قاجار به عنوان مهمانخانه حتی قدم‌های محمد شاه و مظفرالدین شاه قاجار بدانجا رسیده است و منزلی در آن آرام گرفته‌اند. این شوق منزلگاه بودن تا زمان اولین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ که آتش حریق به جان این کاروانسرای زیبا و منحصربه‌فرد افتاد، باقی بود. این بنا شاهد و پناه اتفاقات تاریخی مهمی در دوران انقلاب مشروطه نیز بوده است.
حالا ثبت جهانی این کاروانسرا به همراه ۵۳ کاروانسرای دیگر در پرونده «کاروانسراهای ایران» بارقه امیدی است برای تسریع مرمت و تعریف کاربری برای کاروانسرایی که حالا نامش در فهرست میراث جهانی ثبت شده است. کاروانسرای ینگی امام قبل از ثبت جهانی در پرونده زنجیره‌ای «کاروانسراهای ایران» مورد توجه یونسکو قرار داشته و توانسته است از طریق یونسکو اعتباراتی را برای مرمت‌بخشی از بنا استفاده کند که نشان دهنده اهمیت این کاروانسرا است.
سیر تاریخی کاروانسرای ینگی امام
کاروانسرای چهار ایوانی ینگی امام بنایی است منسوب به شاه عباس صفوی که در میانه راه تهران-قزوین در جوار تپه‌ای تاریخی و مزار دو امامزاده بنا شده است. این کاروانسرا سه دوره رونق داشته است: دوره اول، زمان احداث آن در عهد صفویان؛ دوره دوم، قبل از حکومت محمد شاه قاجار؛ دوره سوم، مقارن با نخستین سفرناصرالدین شاه قاجار به فرنگ. زمان دقیق حیات کاروانسرا در دوره‌ی دوم رونق آن بر ما آشنا نیست، اما به احتمال، همزمان با دوره حکومت فتحعلی شاه و محمدشاه بوده است. این بنا در دوره نخست کاروانسرایی چهارایوانی بود؛ در دوره دوم، بالاخانه‌ای بر فراز ایوان جنوبی آن ساختند و ورودی بنا را از ضلع شرقی به ضلع جنوبی منتقل کردند. در دوره سوم، همزمان با احداث راه ارابه تهران - قزوین در سال ۱۲۹۶ ق، این کاروانسرا طبق الگوی مهمانخانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز شد و باغی به آن افزودند و از آن پس آن را «مهمانخانه» نامیدند.
کاروانسرا یا مهمانخانه ینگی امام از منزل‌های معتبر راه به شمار می‌آمد و بسیار از رجال و سیاحان، حتی محمد شاه و مظفرالدین شاه قاجار، بدانجا رفته‌اند. این مهمانخانه بعد از نخستین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ دچار حریق شد و بعد از آن متروک ماند.
موقعیت جغرافیای ینگی امام
شهرک ینگی امام از توابع شهرستان ساوجبلاغ در فاصله ۳ کیلومتری شرق شهر هشتگرد و در کنار جاده قدیم کرج به قزوین واقع شده است. در این شهرک امامزاده هادی و علی نقی (ع)، کاروانسرای ینگی امام و تپه‌های باستانی واقع شده است. ینگی امام در گذشته روستای کوچکی در حاشیه مجموعه تاریخی مزبور بوده و وجود امامزاده، کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی در توسعه و گسترش آن نقش عمده‌ای داشته است. گسترش این ناحیه از شهر هشتگرد بیشتر در جبهه جنوبی و به سمت جاده و مجموعه تاریخی بوده، به نحوی که بخش‌های شمالی این مجموعه را در برگرفته است. کاروانسرای ینگی امام در ۳.۵ کیلومتری قبل از شهر هشتگرد قرار دارد. دسترسی به این شهرک از دو طریق امکانپذیر است. از طریق جاده کرج به قزوین که در حال حاضر از جنوب کاروانسرا و تپه باستانی می‌گذرد و همچنین از طریق آزاد راه کرج - قزوین و زیرگذری که قبل از شهر جدید هشتگرد از آن انشعاب یافته و وارد بخش ینگی امام شده و پس از آن به کاروانسرا و مجموعه تاریخی می‌رسد. (نظری، ۱۳۸۵، ص. ۴۵)
وجه تسمیه
نام روستای ینگی امام را به دو شکل «ینگی امام» و «ینگه امام» ضبط کرده‌اند، اما در بیشتر موارد، آن را به صورت «ینگی امام»، بدون ذکر وجه تسمیه، آورده‌اند. تنها منابعی که در آن‌ها توضیحی قانع‌کننده درباره وجه تسمیه ینگی امام آمده خاطرات حاج سیاح و میرزا حسین فراهانی است، هرچند که میرزا حسین فراهانی آن را ینگه امام و حاج سیاح ینگی امام نوشته است: «ینگی امام گویند؛ برای اینکه در این نزدیکی‌ها یک نفر مدعی شده که در خواب دیده در آنجا امامزاده‌ای مدفون است. پس گنبد و دستگاهی ساخته اند؛ دورش آبادی شد (ینگی امام به ترکیب یعنی تازه …»)
ارنست اورسلو (اورسل)، سیاح بلژیکی که در سال ۱۳۰۰ ه. ق / ۱۸۸۲ م از قزوین به تهران آمد، می‌نویسد: «امامزاده، که نام خود را به دهکده نزدیک نیز داده است، در سمت راست جاده، کمی دورتر از چاپار خانه، واقع بود.»
میرزا حسین فراهانی هم می‌نویسد: «قریب به این مهمانخانه، بقعه‌ای است که از قدیم گنبدی ساخته بودند و گویند دو نفر از اولاد حضرت موسی بن جعفر در اینجا مدفون اند؛ و در آن زمان که این امام زاده‌ها در اینجا ظاهر شدند، چون تازگی داشتند، ینگه امام گفتند و این مکان به همین اسم موسوم گشت.»
در نوشته فراهانی، ینگه صورتی از ینگی و به معنی تازه و نو است و اطلاق ینگی به شکل ینگه شاید بر اثر کثرت استعمال و بی‌توجه به معنی اصل آن (ینگه به معنی همراه) باشد (نظری فرهاد، درودیان، سیاوش، ۱۳۸۷)
کاروانسرای چهار ایوانی صفوی (دوره نخست رونق)
بر مبنای بیشتر آرا و اخبار، کاروانسرای ینگی امام از بناهای دوره شاه عباس صفوی است. منابع ما برای تعیین تاریخ ساخت این کاروانسرا شامل گزارش‌ها و سفرنامه‌های دوره قاجاریه و چند قطعه عکس مربوط به همان دوره است که از کاروانسرا و ملحقات آن برداشته شده و در حاشیه آن‌ها اشاراتی دال بر صفوی بودن آن آمده است. میرزا حسین فراهانی می‌گوید: «ینگه امام کاروان سرایی بود از بناهای سلاطین صفویه است.»
گرترود بل هم بنای کاروانسرا را به زمان شاه عباس مربوط دانسته و می‌گوید: «این چاپارخانه‌ای معمولی نبود، ساختمان چهار ضلعی مجللی بود که شخص نیکوکاری در زمان سلطنت شاه عباس ساخته بود و مقبره مجاور آن متعلق به امامزاده‌ای از اعقاب پیامبر بود.»
مهمانخانه قاجاری (دوره دوم رونق بنا)
در زمان قاجاریه، چندین عکس از نماها و زوایای مختلف کاروانسرا برداشته‌اند که اطلاعات تازه‌ای درباره تغییر و تبدیلات این بنا عرضه می‌کند و ابهاماتی مانند مسقف نبودن ایوان و سردر ضلع جنوبی را رفع می‌کند. از تصاویر و گزارش‌های متعدد تاریخی به دست می‌آید که در عهد قاجاریه به منظور سامان‌دهی راه تهران – قزوین و تأسیس و تکمیل و تجهیز منزلگاه‌های آن، کاروانسرای ینگی امام را طبق الگوی مهمانخانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز کردند. تا پیش از سال ۱۲۹۶ ه. ق، که راه تهران – قزوین تسطیح و تجهیز شد، خبری از مهمانخانه با الگو و معنای فرنگی در ایران نبود و مسافرخانه‌ها و منازل همان کاروان سراهای ایرانی بود.
یاکوپ ادوئارت پولاک، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه که از ۱۸۵۱ م تا ۱۸۶۰ م در ایران زیست، در این باره می‌گوید: «راه تهران – قزوین در سال‌های ۱۲۹۶ ه. ق تا ۱۲۹۸ ه. ق بازسازی شد و ظاهراً یگانه راه کالسکه رو ایران در زمان خود بوده است.» در این زمان در سمت جنوب کاروان سرا باغی ساختند «در جلوی این سردر و کاروانسرا، باغ بزرگی احداث شده که قریب دوازده جریب است.» بقایای این باغ در عکس هوایی سال ۱۳۳۶ ه. ش دیده می‌شود.
توصیف و تحلیل معماری بنا
کاروانسرای ینگی امام نمونه‌ای از یک کاروانسرای صفوی است که الگوی کاملی از کاروانسرا را ارائه می‌کند. سردرورودی در ضلع شرقی و در دو طرف آن ایوانچه‌هایی وجود دارد که معمولاً در ساعات شب که درب کاروانسرا بسته می‌شده و کاروانی به کاروانسرا می‌رسیده، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. سازمان فضایی کاروانسرا شامل حیاط در مرکز، حجرات به واسطه ایوانی کوچک یا ایوانچه دور تا دور حیاط و چهار ایوان اصلی که ورودی و هشتی ورودی در پشت یکی از آن‌ها قرار می‌گرفته و در پشت حجرات دور تا دور دالانی با چشمه طاق‌هایی متأثر از نظم حجرات به نام شترخان قرار می‌گرفته است. در شترخان علاوه بر این دالان به تعداد چشمه طاق‌ها حجره‌هایی مستقر بر سکو داشته که بار را از مال بر روی آن قرار می‌داده‌اند. در کاروانسراهای ایرانی به خصوص دوره صفوی چهار گوشه بنا محل ارتباط شترخان با حیاط قرار می‌گرفته که به دلیل موقعیت خاص آن نیازمند معماری ویژه‌ای بوده که یک گنبد خفته طراحی می‌شده یا به صورت یک مربع ۹ قسمتی با چهار ستون در میان آن و در هر دو نمونه سکویی برای باراندازی قرار داشته است. فضاهای سرویس نیز معمولاً در این گوشه‌ها در میان جرز دیوارهای قطور یا در زیر برجک‌های چهارگوشه ساخته می‌شدند. در نهایت در بسیاری از موارد در میانه حیاط کاروانسرا آب انباری ساخته می‌شده که ذخیره آب برای کاروانیان در آن نگهداری می‌شده است.
وضعیت بنا در دوره‌های تاریخی مختلف
کاروانسرای ینگی امام چنانکه در مطالعات تاریخی آمده در دوره قاجار دچار تغییرات مهمی شده است که تأثیرات آن بر معماری بنا در ادامه می‌آید. نخست اینکه ورودی ساختمان از شرق به جنوب منتقل شده و این انتقال تغییرات قابل توجهی را به همراه داشته است. سردر فاخر با یک کاربندی نیمکار ۱۲ تایی در جلوی فضایی که نقش هشتی را به عهده داشته و البته با سقفی که نخست با تکنیک تیرگم ساخته شده و تخریب طاق آهنگ آن به منظور ساخت بنا بر روی این وجه از بنا انجام شده است. این الحاق در بالای ورودی نقش شاه‌نشین را برای اعیان و اشراف ایفا می‌کرده که در یک آتش‌سوزی از بین رفته است، علاوه بر این تغییر ورودی موجب شد تا ایوان شرقی که ارتباط ورودی شرقی با حیاط را برقرار می‌کرده توسط یک اتاق سه دری مانند آنچه در دو ایوان شمالی و غربی وجود دارد کور شود. به نظر می‌رسد هر سه اتاق در ایوان‌ها مربوط به دوره قاجار هستند.
احتمال تخریب و بازسازی طاق‌های شترخان‌ها در دوره قاجار بسیار زیاد است و با اینکه مدارکی دال بر این اقدام وجود ندارد، ولی فرم طاق قطاع دایره در تویزه‌های شترخان و طاق‌های تیزه‌دار باقی مانده از دوره صفوی این احتمال را تقویت می‌کند.
دیگر مسئله تغییرات این بنا در دوره پهلوی است. این کاروانسرا به پاسگاه ژاندارمری در دوره پهلوی دوم تبدیل شد، ولی تقریباً همه پژوهشگران بر این مسئله اتفاق نظر دارند. در این دوره سکوهای حجره‌های شترخان‌ها از بین برده شده و کف آن تا کف زمین پایین آمده است. همچنین حجره‌های بخش شمالی بنا تغییرات اساسی یافته و دیوار حجره به سمت حیاط تخریب و با ایوانچه ترکیب شده و اتاقی بزرگ‌تر را بوجود آورده است. این مسئله بر روی طاق حجره نیز تأثیر گذاشته و در محل تخریب دیوار تکنیک چهار پرگار حذف و امتداد طاق آهنگ ایوانچه به درون حجره برقرار شده است. در مواردی نیز دو حجره با تخریب طاقچه‌ها و ایجاد یک در به هم متصل شده‌اند، در نهایت ایجاد یک عدد سرویس بهداشتی و همچنین بتن‌ریزی در کف شترخان‌ها، ایوانچه‌ها و حجره‌ها از جمله تغییرات این دوره است. آثار سیمان بر روی طاق‌های داخلی و بیرونی حکایت از اندود سیمان بر روی تقریباً همه سطوح در این دوره دارد. در این دوره مجدداً سردر شرقی مورد استفاده قرار گرفته و اتاق روبه‌روی آن در ایوان شرقی تخریب و ورودی جنوبی مسدود شده است.
در پایان گفتنی است که عملیات مرمتی کاروانسرای ینگی امام از دهه ۸۰ آغاز شده و در سال‌های مختلف اقدامات مختلفی برای مرمت این بنای فاخر انجام شده است. با توجه به اینکه طرح جامع مرمت و احیای کاروانسرای ینگی امام در سال ۱۳۹۹ تصویب شد، عملیات براساس این طرح مرمتی، تاکنون ادامه یافته است. امید است که حضور این کاروانسرا در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران از سوی کشور و همچنین سازمان یونسکو نسبت به تخصیص اعتبارات مرمت و احیای این بنای ارزشمند تاریخی اقداماتی ویژه صورت پذیرد.
