خبرگزاری فارس- خراسان‌جنوبی؛ هرچه سوز سرما بیشتر می شود عطر گل وحشی هم بیشتر فضا را عطرآگین می نماید و همان طور که چوپان در پی گله با نی می نوازد این عطر بیش ز پیش سرمتش می کند و در پی آن می رود. باورش سخت که پاییز به انتهایش رسیده اما در این کوه عطری گلی ناشناخته او و گله اش را در پی‌اش می کشاند.
همین طور که در پی عطر گل می رود و مدام در نی اش می نوازد با خود می اندیشد که چه گلی ست که این گونه عطرآگین است و نازش در فصل زمستان خریدار دارد.
سال هاست از پی هم گذشتند و چوپان از این راز سر به مهر پرده برنمی داشت و همیشه منتظر می ماند تا آبان ماه به نیمه برسد و او چشم در چشم شهلایی نرگس اندازد و باز سرمست از این عطر جانی تازه در کالبدش دمیده شود.
گویا این نرگس وحشی قصد رام شدن نداشت اما چوپان برای این که آن هنگامی که مهمان دشت و دمن و کوه و صحرا نیست و در خانه است هم همنشین این نرگس خوش عطر وحشی باشد یکی از پیازهای آن را به باغچه خانه آورد این نرگس وحشی را رام و اهلی کرد.
حالا دیگر تنها او سرمست عطر این نرگس وحشی نبود بلکه اهل هم خانه آن هنگام که پایان حیات گل ها و گیاهان در طبیعت فرا می رسید دوباره بهار را در زمستان به نظاره می نشستند.
و این کار چوپان آغازی بود بر رام و اهلی کردن نرگس در دیار خوسف و چون عطر آن در همه این دیار پیچید همه این گل را به خانه و مزارع خویش بردند تا همه مردمان این سرزمین شعر و ادب خراسان جنوبی سرمتش شوند از عطر نرگس.
کوهی که چوپان گل نرگس را از آن چید در بین مردم خوسف به کوه نرگسی یا نرگس کوه مشهور است و روستاهای دستگرد و آریش که در دامنه این کوه قرار دارند مبداء انتشار گل نرگس به همه خوسف و استان هستند.
قدمت ۶۰۰ ساله گل نرگس
از اهلی کردن نرگس وحشی در خوسف به همت این چوپان ۶ قرن می گذرد هر سال از نیمه های آبان تا نیمه های دی ماه فصل نرگس چینی خوسفی هاست. نکته جالب این که حدود نیم قرن است که این گل جنبه تجاری پیدا کرده چرا که قبل از آن مردمان این دیار، نرگس را برای هدیه دادن و نگاه کردن و لذت بردن از آن می‌کاشتند.
به جرات می توان گفت اگر خوسف را ایرانیان می شناسند به واسطه عطر ناب نرگس آن است زیرا عطری که نرگس کویر دارد حتی نرگس دیار نرگس‌ها یعنی شیراز هم ندارد طوری که اهالی شیراز هم گاهی سفارش گل نرگس به نرگس‌کاران خوسف می‌دهند.
به علاوه همانطور که قرن‌ها قبل سعدی و حافظ در دیار نرگس از چشمان این گل سخن گفته‌اند در سرزمین خوسف هم مولانا ابن حسام خوسفی از آن سخن گفته است.
پیشینه گل نرگس
برای دستیابی به پیشینه نرگس باید همکلام شد با آن‌هایی که هر روز به واسطه باغ‌های نرگسی که نسل به نسل به آن‌ها رسیده پا در آن می‌گذارند و سر مست از عطر نرگس شاعر می‌شوند و بیت بیت شعرشان بوی نرگس می‌دهد.
باید سراغ آن پیره زنانی رفت که برای به دست آوردن لقمه نانی حلال سبدهایشان را پر از دسته‌های گل نرگس می‌کنند و از خوسف به بیرجند می‌روند.
به گفته یکی از مطلعان خوسف که خود تحقیقاتی در زمینه گل نرگس داشته است می‌توان ادعا کرد که زادگاه گل نرگس در شرق کشور «نرگس کوه» یا «کوه نرگسی» یا به لهجه محلی «کوه نرگسو» است که در فاصله ۱۳ کیلومتری شهر خوسف و در جهت غرب یا قبله خوسف قرار دارد.
ویژگی های نرگس وحشی
مشهور است که این کوه، نرگس وحشی دارد زیرا نرگس وحشی با نرگسی که در باغ‌ها می‌بینیم از نظر طول ساقه فرق دارد. همچنین نرگس وحشی دارای اسانس بالایی هم هست و به احتمال زیاد هم جنبه دارویی آن از گذشته‌های دور مدنظر ساکنان این دیار بوده است.
به علاوه این گل تا نیم قرن قبل در خوسف جنبه تجاری نداشته و اهالی آن از نرگس به عنوان دارو، دیدن و لذت بردن و هدیه دادن استفاده می‌کردند.
دکتر محمد علی رحیمی، استاد ادبیات دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در بیرجند، اظهار داشت: نمی‌توان اعلام کرد که به طور دقیق چه زمانی نرگس از نرگس کوه به باغ‌ها آورده و اهلی شده است اما افسانه‌ای مردم خوسف تعریف می‌کنند که قرن‌های قبل گذر چوپانی به نرگس کوه می‌افتد و وقتی این گل زیبا را در دامن صحرا می‌بیند پیازش را به خانه می‌آورد و نشاء می‌کند.
وی افزود: دیگر اینکه در فرهنگ و ادبیات عامه مردم این دیار به ویژه در دوبیتی‌ها و حتی قدیمی‌ترین مأخذ یعنی اشعار مولانا محمدبن حسام خوسفی که از شعرای قرن هشتم و نهم است می‌توان رد پای گل نرگس را یافت؛ از زمان حیات این شاعر پر آوازه حدود ۵ تا ۶ قرن می‌گذرد و ابن‌حسام هم بیش از حد به نرگس پرداخته است.
وی ادامه داد: این هم را باید در نظر داشت که گل نرگس در ادبیات فارسی و عرب و منطقه خاورمیانه گل پررنگی است و به ویژه در ادبیات شیعی حضور این گل پررنگ‌تر نیز است.
به عقیده وی چون در اشعار ابن‌حسام خوسفی بیشتر از معمول به این شعر پرداخته شده می‌توان حدس زد که حداقل در آن زمان هم به واسطه این که شغل شاعر زراعت و کشاورزی بوده گل نرگس به صورت اهلی شده در خوسف کشت شده است.
وی تصریح کرد: کاشت این گل هم براساس آنچه به تجربه دیده شده به صورت مستقل نیست زیرا اگر نرگس در سایه و نقطه‌ای دور از آفتاب باشد بهتر گل می‌دهد به همین واسطه مزارع یک دست گل نرگس در خوسف نداشته‌ایم.
دیگر اینکه چون خوسف انار خیز بوده زیردرخت های انار این گل را می‌کاشتند تا در تابستان به واسطه برگ‌های این درختان گرما به آن آسیب نرساند و در زمستان هم با ریختن برگ‌ها نور مورد نیاز آن تأمین شود.
بنا به گفته این شاعر خوسفی و استاد دانشگاه، حدود ۵۰ تا ۶۰ سال قبل گل نرگس جنبه تجاری پیدا کرد و وارد بازار شد طوری که به دلیل مرکزیت یافتن بیرجند و حاکم نشین بودن این شهر بیشتر گل تولیدی خوسف به بیرجند عرضه می‌شد.
روزهای پرکار نرگس کاران
این روزها در هر نقطه ای از شهر که پابگذاری دسته گل ها نرگس در گل فروشی و سرچهار راه ها و سوپری ها و... در حال خودنمایی ست و عطر و زیبایی نمی گذارد که بدون خرید یک دسته گل راهی خانه شوی.
پای ثابت شب چله ای خراسان جنوبی ها و دیگر نقاط کشور هم این گل است تا به رخ بکشد عطر و زیبایی و چشم های شهلاییش را.
این روزها روزها پرکار نرگس کاران خوسف است چرا که این گل زمستانی چند روز دیگر به اوج گل دهیش می رسد و نرگس کاران این دیار در حال دسته دسته کردن گل ها برای مشتریان داخل و خارج استانی هستند.
خریداران ناز نرگس
خلاصه آن قدر ناز نرگس خوسف خریدار دارد که نرگس کاران این دیار هم به فکر افزایش سطح زیرکشت افتاده اند و هرچند که گاهی گرما بهاری و سرما ناهنگام از عواید نرگس کاران می کاهد اما آن ها همچنان مستحکم به کارشان ادامه می دهند تا عطر نرگس نه تنها در خراسان جنوبی بلکه ایران و جهان بپیچد.
این موضوع را هم باید یادآور می‌شود که چون عطر گل نرگس خوسف در ایران بی‌نظیر است علاوه بر سفارشی که از شهرهایی مثل زاهدان، مشهد، اصفهان و بیرجند دارد از شیراز که مرکز تولید گل نرگس است نیز دارد و عطر نرگس خوسف در بین ۱۷ استان پرورش دهنده این گل، تک است.
همچنین در مسابقاتی هم که برای گل نرگس برگزار می‌شود بیشتر ساقه و عطر آن مدنظر قرار می‌گیرد و گل‌های نرگس خوسف به ویژه روستاهای آریش و دستگرد که مرکز و زادگاه این گل است در این زمینه همیشه زبانزد بوده و گوی سبقت را ربوده است.
اوج شکوفایی نرگس
سید مهدی خبیری، مدیر جهاد کشاورزی خوسف هم در گفت‌وگو با خبرنگار فارس، با اشاره به اوج شکوفا شدن گل نرگس از نیمه‌های آبان تا نیمه‌های دی‌ماه در این شهرستان گفت: در برخی نقاط از ابتدای آبان برداشت گل نرگس شروع می‌شود.
وی با بیان اینکه سطح زیرکشت گل نرگس پایین است، افزود: به دلیل فرهنگ غنی دیار خوسف بیشتر این گل را به عنوان هدیه دادن به دیگران پرورش می‌دادند و خیلی به تجاری بودن آن توجهی نداشتند اما چند سالی است که در سبد معیشتی مردم شهرستان قرار گرفته و از لحاظ تجاری به آن توجه می‌شود.
به گفته وی هر چند سطح زیرکشت گل نرگس در خوسف کم است اما ارزش افزوده آن در واحد سطح بالاست طوری که اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد و باران‌های پاییزی هم به مدد نرگس‌کاران بیاید عایدی آن‌ها میلیاردی است.
مدیرجهاد کشاورزی خوسف سطح زیرکشت گل نرگس خوسف را ۲۷ هکتار اعلام و پیش بینی کرد: امسال از این سطح زیرکشت ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار شاخه گل برداشت شود.
به گفته خبیری هرچند در مقایسه با سال گذشته از میزان گل نرگس در خوسف به واسطه سرمای سال گذشته و گرما بهار امسال کاسته شده اما این کم شدن به مربوط به کاهش عملکرد در واحد سطح است.
وی تصریح کرد: همچنین بخش عمده سطح زیرکشت گل نرگس هم چون از قبل به صورت پراکنده بوده در باغ‌های میوه است اما اکنون به سمتی حرکت می‌شود که ایجاد مزارع یک دست و وسیع‌تر در دستور کار قرار گیرد تا به لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر باشد.
مدیر جهاد کشاورزی خوسف با بیان اینکه خیلی از استانها سطح زیرکشت خیلی بیشتری از خراسان‌جنوبی دارند افزود: در این زمینه خراسان‌جنوبی رتبه پنجم را دارد و خوسف هم در استان رتبه اول را با توجه به کیفیت بسیار عالی که عطر نرگس این شهرستان دارد به خود اختصاص داده است.
امتیازهای نرگس خوسف
خبیری بیان داشت: آنچه به نظر گل نرگس خوسف را در ایران ممتاز کرده شرایط اقلیمی و آب و هوایی و رطوبت کم و خشکی منطقه است که سبب شده تا عطر و اسانس نرگس خوسف نسبت به بقیه نقاط کشور بهتر و با کیفیت‌تر باشد.
خبیری ادامه داد به علاوه خاک منطقه که از نوع گچی است نیز سبب شده تا کیفیت و ماندگاری گل نرگس خوسف را در کشور نسبت به بقیه نقاط سرآمد کند.
وی از در دستور کار بودن برنامه‌های به زراعی برای اقتصادی‌‌تر کردن گل نرگس در خوسف خبر داد و افزود: هر چه ساقه گل نرگس بلندتر باشد بازار پسندتر است به همین دلیل به دنبال این هستیم که گل‌های نرگسی با ساقه‌های بلندتر تولید کنیم و همچنین تولید گل در واحد سطح را افزایش دهیم.
این مقام مسوول کشت قراردادی و پرداخت تسهیلات به نرگس کاران از طریق نهادهای حمایتی را از جمله برنامه های تدوین شده برای توسعه این محصول مزیت دار خوسف عنوان کرد و ادامه داد: همچنین در نظر داریم پیازهای مرغوبی را اصلاح نژاد کرده و تولید کنیم تا گل‌های نرگس مرغوب‌تری را به بازار تحویل دهند.
خبیری عمده بازار مصرف گل نرگس را هم بیرجند، زاهدان، اصفهان، مشهد و تهران اعلام کرد و بیان داشت: در سال‌هایی که گل زیاد است بازار روزمره گل نرگس کشش خرید آن را ندارد پس باید در راستای صادرات گل نرگس اقدامات خوبی انجام شود و دیگر این که فرآوری این گل به ویژه اسانس‌گیری آن را در دستور کار قرار دهیم چون این کار در کشور انجام نمی‌شود.
صدور گل نرگس
وی تصریح کرد: موضوع دیگر در این زمینه افزایش ماندگاری آن از یک هفته تا دو، سه ماه است که امیدواریم شرکت‌های دانش‌بنیان به کمک این محصول استراتژیک خراسان‌جنوبی آمده و زمینه‌های فرآوری و ماندگاری آن را فراهم کنند.
بعلاوه یکی دو تا طرح در زمینه فرآوری گل نرگس نیز ارائه شده ولی چون نهایی نشده است نمی توان آن را اعلام کرد.
به گفته مدیر جهاد کشاورزی خوسف عمده مشکل نرگس کاران کمبود آب است که برای تامین آب مورد نیاز آن ها بهسازی و مرمت قنات ها و سیمانی کردن کانال های انتقال آب در دستور کار قرار گرفته است.
خبیری اضافه کرد: همچنین خرید تواقفی گل نرگس توسط تشکل ها در دستور کار است و همه خرید این تعاونی ها و تشکل ها به خارج از استان صادر می شود.
عواید میلیاردی گل نرگس
محمد رضا اکبری، معاون بهبودتولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم از پیش‌بینی برداشت ۲۰ میلیون گل نرگس به ارزش هزار میلیارد ریال در استان خبر داد و گفت: سطح زیر کشت گل نرگس استان ۴۰.۲ هکتار است که از این مقدار ۲۵ هکتار در خوسف و ۱۴.۵ هکتار در طبس است.
وی افزود: همچنین کشاورزان سربیشه در چند سال اخیر به کشت گل نرگس ورود پیدا کرده‌اند و در این شهرستان نیز هفت دهم هکتار زیرکشت گل نرگس است.
وی با اشاره به اینکه در هر مترمربع به صورت میانگین ۵۰ شاخه گل نرگس برداشت می‌شود، بیان کرد: تعداد بهره‌برداران این محصول ۷۵۰ نفر هستند.
معاون بهبودتولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با بیان اینکه برداشت این محصول از اواخر آبان آغاز می‌شود و تا نیمه اسفند ادامه دارد افزود: اشتغالزایی گل نرگس بالاست در حالی که مصرف آب آن کم بوده در نتیجه باید همه دست به دست هم دهیم تا میزان عملکرد و برداشت گل در منطقه افزایش یابد.
مشتریان نرگس
اکبری بیان کرد: گل نرگس تولیدی این استان به تهران، اصفهان، زاهدان و مشهد برای فروش ارسال و بیشتر تلاش می‌شود که گل نرگس به استان‌های همجوار ارسال شود چرا که بسته‌بندی، نگهداری، ماندگاری و ارسال مهم است و هرچه مسافت نزدیک‌تر باشد، گل بهتری به دست مشتری می‌رسد.
وی افزود: اگر فرآوری گل نرگس در استان توجیه اقتصادی داشته و مانند سایر محصولات کشاورزی درخواست وجود داشته باشد، حوزه صنایع تبدیلی، تکمیلی و بسته‌بندی حمایت کرده و مجوزهای لازم را صادر می‌کند.
معاون بهبودتولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی تصریح کرد: شرایط اقلیمی خراسان جنوبی، آب، هوا، تغذیه و کودهای حیوانی سبب شده کیفیت گل نرگس تولیدی بهتر باشد که مزیتی برای استان است از طرفی شرایط آب و هوایی گرم و خشک استان میزان بهره‌وری و تولید را در مقایسه با بقیه استان‌هایی که گل نرگس دارند، کاهش می‌دهد.
اکبری با اشاره به اینکه هر شاخه گل نرگس در استان ۵۰ هزار ریال به فروش می‌رسد گفت: خراسان جنوبی رتبه پنجم تولید گل نرگس در کشور را دارد و خوسف هم در استان رتبه نخست را به خود اختصاص داده است.
پایان پیام/
