محمد خداداد، یک پژوهشگر آئینی و فرهنگ‌عامه در گفت‌وگو با ایسنا، گفت: چاوشی یا چاووش‌خوانی، نوعی شعرخوانی است که یک یا دو نفر می‌خوانند و همراهان، یک بند مشخص از شعر را تکرار می‌کنند. چاووش‌خوانی، سنت دیرینه‌ای است که قبل از محرم و در روزهای پایانی ماه ذی‌الحجه توسط یکی از پیرغلامان حسینی یا ریش‌سفیدان آغاز می‌شود.
وی اظهار کرد: چاوش‌خوانی، به عنوان اعلام ماه محرم است و روایت دوم چاوش‌خوانی نوعی پیوستگی با پایان مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی است. نوع سوم چاوش‌خوانی در استقبال یا بدرقه مسافران به مکان‌های زیارتی است که شعر مخصوص به خود دارد.
این مدرس دانشگاه کاشان، افزود: برخی از چاوشی‌ها، خاص است که نمونه آن چاوش از زبان بشیر است که خبر رسیدن کاروان حسینی بعد از واقعه کربلا را به اهل مدینه رسانده است. چاوش‌خوانی گاهی همراه روایتگری است که چاوش‌خوان شعر مرتبط با شهر محل سفر را می‌خوانده است.
ذوالجناح گردانی
وی تصریح کرد: یکی از آیین‌های روز عاشورا در منطقه فرهنگی کاشان ذوالجناح برداری یا ذوالجناح گردانی است. در اعتقاد مردم، ذوالجناح نیز اسب نَظَر کرده سیدالشهدا بوده است که حتی عصر عاشورا مأمور بردن شهربانو بوده است و در ادبیات عاشورایی مورد توجه است.
این مدرس دانشگاه کاشان تأکید کرد: ذوالجناح گردان در مناطقی مثل کامو و ابوزیدآباد که با نوحه خاص پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند و ذوالجناح را با تزیینات خاصی که دارد دور میدان نخل یا میدان تعزیه می‌چرخاند.
خداداد گفت: ذوالجناح گردان در نوش‌آباد پیشاپیش هیئت سقاخوانی حرکت می‌کند و سقاخوان‌ها، ذوالجناح را مخاطب قرار داده و نوحه‌های خاصی درباره امام حسین علیه‌السلام و شهدای کربلا می‌خوانند.
سنگ‌زنی
مدیر اجرایی مرکز پژوهشی کاشان شناسی دانشگاه کاشان، افزود: سنگ‌زنی یک سنت منطقه فرهنگی کاشان و برخی شهرهای ایران است که با نام سنج زنی، چکچکو یا جقجقه هم نام برده شده است. فلسفه این کار، یادآوری جنگ و حماسه است، ایجاد هیجان در آیین عاشورا، به نوعی طلب باران، صدای چکاچک نیزه و شمشیر و سم اسبان یا سنگ زدن بر بدن امام و هیاهوی اشقیا یا نوحه عالم بر اعضای امام شهید است.
وی اظهار کرد: سنگ‌زنی در مناطقی مثل دولت‌آباد، برخوار، زفره، استهبان، نایین، میبد، شاهرود و شهرضا اجرا می‌شود. سنگ‌زنی قبل از انقلاب در بسیاری از هیئت‌های کاشان بوده است و حتی مستشرقین نوشته‌اند که بهترین سنگ زنان در تهران هم از شهر کاشان بوده‌اند.
خداداد تأکید کرد: سنگ‌زنی در سه فرم اجرا می‌شود. محله‌های سرسنگ، درب فین و ابیانه سنگ‌زنی، در حالت آرام انجام می‌شود. در محله عبدالصمد آران و بیدگل سنگ‌زنی ایستا است، اما نمادی‌ترین سنگ‌زنی در محله وشاد آران و بیدگل است که به صورت دایره با حرکت خاص و سبک خاص برگزار می‌شود.
کُتَل برداری
نویسنده کتاب اسطوره، شاهنامه،تعزیه گفت: کُتَل، به معنای اسب پیشاهنگ است و اسب‌هایی که در عزاداری استفاده می‌شوند. در منطقه کاشان کُتَل‌برداری یعنی برداشتن عَلَم بلند در هیئت است. در محله سرسنگ و میدانگاه آقا کُتَل، اسبی بوده که کودکی بر آن سوار است. در میمه، یک اسب که هر چند قدم یک کودک را سوار می‌کند.
خداداد افزود: کامل‌ترین شکل کُتَل برداری در نوش‌آباد است که بر پایه نذر برای شفا و سلامتی کودک یا صاحب اولاد انجام شده و همراه با پذیرایی است. اسب کتل، با تزیینات خاص مثل نصب شمشیر، میوه، آینه، سپر و خنجر است که هر کدام یک نماد است و همراه با شاطر و نوحه‌خوان همراه هیئت حرکت می‌کند.
توغ گردانی
پژوهشگر آئینی و فرهنگ‌عامه، تصریح کرد: توغ یکی از نمادهای عاشورایی و به معنی درفش، بیرق و علم است که ویژگی‌های خاصی دارد و با نوحه‌های خاص آن خوانده می‌شود که توغ برداری در کاشان، نوش‌آباد، قمصر، ابوزیدآباد و جوشقان با کیفیت و جلوه خاصی همراه است.
وی اظهار کرد: توغ را برای برکت بخشی، به خانه مردم می‌برند. توغ نیز تزیینات و ترتیبات خاصی دارد که سر توغ، میله، تیرک، ورقه، گلاب‌پاش، صندوقچه و کتیبه‌هایی با طرح اسلیمی که در اوج هنرمندی ساخته شده است و قدیمی‌ترین توغ منطقه کاشان ۳۰۰ سال قدمت دارد.
خداداد در مورد آداب توغ برداری گفت: توغ را گاهی ایستاده حرکت می‌دهند که نماد عَلَم حضرت عباس علیه‌السلام است. گاهی افقی حرکت می‌دهند که نماد تشییع شهدا و گاهی خمیده که نماد اقامت حضرت زینب است.
نخل برداری
مدیر اجرایی مرکز پژوهشی کاشان شناسی دانشگاه کاشان، افزود: نخل برداری یکی از گسترده‌ترین برنامه‌های عاشورایی در منطقه کاشان است. نخل‌برداری، ریشه کهن، آیینی و باستانی دارد که نماد و نشانه روزگار ... است به عنوان نماد تابوت واره شهدای کربلاست و گاهی به نام کجاوه حضرت زینب است.
وی تأکید کرد: نخل برداری در سراسر آیین‌های محرم کشور، جایگاه و ترتیب خاصی دارد. «نخل کش» یا «نخل بر» که به صورت طایفه‌ای هستند و باباهایی که مرکز ثقل سایر نشانه‌های عزاداری است.
خداداد در مورد نشانه‌های نخل برداری تصریح کرد: عقب و جلوی نخل، نماد گنبد است، بدنه نخل، نماد زندگی و تیرک آن نماد ریشه‌های درخت زندگی است و خود نخل، سمبل کشتی نجات است. حرکت نخل، نماد حرکت از خیمه تا میدان است و سنگینی آن، الگوی تحمل مسئولیت‌پذیری و ولایت‌پذیری است.
وی در مورد نخل‌های شاخص منطقه فرهنگی کاشان، اظهار کرد: وداع نخل در علوی و خاوه، نخل سخنگو در خالدآباد، نخل‌های کَلَهَر، قاضی اسدالله، زیارت طاهر و منصور، سرفره، نیاسر، قمصر فین، قالهر، رهق و ابوزیدآباد معروف است.
تعزیه
این مدرس دانشگاه کاشان گفت: کاشان، یکی از خاستگاه‌های اصیل تعزیه بوده است. مورخان نوشته‌اند، کاروان‌های زیادی در کوی و برزن کاشان تعزیه اجرا می‌کردند و دوره قاجار، هم به لحاظ اجرا و هم به لحاظ اوج رونق آن بوده، اما طی ۵۰ سال گذشته در شهر کاشان رو به افول نهاده است.
وی افزود: معروف‌ترین نسخه نویسان تعزیه، میرغم، میرعزا و میر ماتم از کاشان بودند. سید مصطفی میرعزا، هم در کار تعزیه بوده است هم مهارت موسیقی داشته و هم مهارت نمایش را می‌دانسته است بنابراین نسخه‌های تعزیه‌های میرعزا، کوتاه‌تر، بیشتر و متناسب با روزهای سال بوده است.
خداداد تأکید کرد: روستای نشَلج، مرکز ثقل تعزیه در منطقه فرهنگی کاشان به شمار می‌رود، زیرا هم تعزیه‌خوان‌های بیشتری دارد و هم اجزای بیشتری نیز دارد و با آداب بیشتری اجرا می‌کنند.
وی اظهار کرد: مناطق آذران، قزاآن، مشکات، تجره، پنداس، قهرود، نطنز، زواره، میمه، نوش‌آباد، محمدآباد، ابوزیدآباد و قاسم‌آباد از محل‌های فعال در حوزه اجرای تعزیه با پیشینه دیرینه هستند.
پامنبری
مدیر اجرایی مرکز پژوهشی کاشان شناسی دانشگاه کاشان، گفت: پامنبری یکی از رسوم منطقه کاشان در ماه محرم است. نوعی همسرایی مشابه سقاخوانی است. معنای عام آن، کسی است که در کنار منبر ایستاده و مداحی می‌خواند. به پامنبری‌خوان «پیش‌خوان» نیز می‌گویند که در مجالس وعظ و روضه‌خوانی پیش از خطیب و سخنران چیزی را می‌خواند.
وی افزود: پامنبرخوان، در کامو حتماً بر منبر تکیه می‌دهد و شعر می‌خواند و قبل از مداح و واعظ برنامه اجرا می‌کند. پامنبری، یک نوع نوحه خاص دارد و عمده شعرها به سبک خاص خوانده می‌شود و در روستای قهرود، به عنوان نوحه‌سرایی شهرت دارد.
خداداد اظهار کرد: پامنبری پایان روضه‌ها را بر عهده دارد. هنگامی که منبری خطابۀ خود را به پایان رسانده و ذکر مصیبت می‌خواند، پامنبری‌خوان از جا برمی‌خیزد و کنار منبر می‌ایستد و اشعار غم‌انگیزی را به‌صورت هماهنگ و مرتبط با موضوع روضه‌خوانی می‌خواند.
سقاخوانی
مدیر اجرایی مرکز پژوهشی کاشان شناسی دانشگاه کاشان تصریح کرد: مردم کاشان سقایی یا سقایت را کار شریفی می‌دانند که از پاداش و ثواب برخوردار است و این اعتقاد وجود دارد که منصب سقایی را با نوعی تقدس متجلی کرده است، سقا کردن کودکان و نوجوانان یک آیین و رسم خاص است.
وی گفت: سقاخوانی، یکی از آیین‌های تأثیرگذار است که به نوعی نغمه و پیشواز محرم به شمار می‌آید. بنا به اهمیت آب و سقایت در دین، سقاها در کاشان، به مردم آب می‌دهند که اجزا و لوازمی مانند مشک، جام،لنگ و شال دارد.
خداداد افزود: سقاها، چون نمی‌توانستند سینه‌زنی یا زنجیرزنی کنند، شغرخوانی می‌کردند که شعرهایی باوقار و آهنگینی است که در اوج حزن و حماسه در قالب دستگاه‌های آوازی دشتی، شور، افشار، همایون و شوشتری است.
مدیر اجرایی مرکز پژوهشی کاشان شناسی دانشگاه کاشان، تصریح کرد: سقاها قبلاً پیشاپیش هیئت بودند. گروه‌های فعال سقایی شامل مسجد قاضی آران، مختص آباد بیدگل، ضیغم، هدایتی، محسنی، درب فین و درب حوض در کاشان، نیاسر، قمصر و نوش‌آباد است.
وی گفت: سقاخوانی محله‌های پنج‌گانه نوش‌آباد، از شامگاه عید غدیر شروع می‌شود و تا شامگاه اول محرم ادامه دارد که پرشورترین و متنوع‌ترین سبک‌ها در مرکز هیأت حسینی خوانده می‌شود و با جمعیت پر شمار در چهار دسته هم‌نوایی دارند که در اصطلاح، دو دسته استاد یا نقیب و دو دسته شاگرد هستند.
خداداد تصریح کرد: قطعات اصلی شعر را دو گروه نقیب می‌خوانند و دو گروه شاگرد که تعداد بیشتری هستند، بندهای قطعات را که در قالب ترجیع بند، ترکیب‌بند و یا یک مصرع از هر بیت است، پاسخ می‌گویند که مفهوم، متانت و سبک موسیقی باشکوه سقایی بسیار تأثیرگذار و شورانگیز است.
وی تأکید کرد: سقاخوان‌های هیئت حسینی نوش‌آباد در آخرین شب ذیحجه در مسیر رسیدن به مرکز هیئت قاسمی، در کوچه‌ها و خیابان‌ها، آغاز محرم را به همگان اعلام می‌کنند. سقاخوانی با اشعار فاخر خود بالاتر از مداحی قرار دارد.
مدیر اجرایی پژوهشکده کاشان شناسی دانشگاه کاشان گفت: سقاخوانان نوش‌آباد در روز تاسوعا، به یاد درگذشتگان میان دو محرم، به منزل بازماندگان می‌روند و فاتحه‌خوانی می‌کنند و خانوادۀ درگذشتگان نیز پرچمی را به هیئت هدیه می‌دهند و با نان موسوم به «عباسعلی» از آنان پذیرایی می‌کنند.
خداداد افزود: در نوش‌آباد، سقاخوانی در روز عاشورا با آهنگ حزین فقط با حضور ساداتی اجرا می‌شود که شال‌های سبز بر گردن دارند و پیشاپیش سینه‌زنی و پس از تابوت نمادین شهید کربلا حرکت می‌کنند.
انتهای پیام
