قنات بلده، شاهکاری تاریخی از خلاقیت و هنر ایرانیان است. اینکه در گذشته بدون هیچ امکاناتی ایرانیان توانسته بودند در دل بیابان چنین شاهکاری خلق کنند.

در اسطوره‌های ایرانی، ساختن «نای و کاریز» کاری ایزدی است و وجودهای اهریمنی چون بر جهانِ اهورایی و سرزمین‌های ایرانی تازِش آورند، قنات‌ها(کاریزها)را ویران می‌کنند و در آنها خاک می‌انبازند. قنات اگرچه در همۀ پهنۀ جهان ایرانی وجود دارد و به دیگر سرزمین‌ها نیز گسترش یافته است، اما هر چه به حوزۀ مرکزی ایران نزدیک‌تر می‌شویم قنات‌ها فناوری پیچیده‌تر و عظمت و شکوه بیشتر پیدا می‌کنند.

شهر تاریخی تون همچون بسیاری از شهرهای فلات مرکزی ایران در حوزه‌ی قنات و قنات‌داری و تکنولوژی استحصال آب دارای تجارب ارزشمندی است. این شهر در گذشته دارای قنوات متعددی بوده است که بعضی از آنها در درون شهر ظاهر می‌شده‌اند و برخی هم در اطراف شهر ظاهر می‌شده و اهالی به کشاورزی در کشتمان‌های آنها می‌پرداخته‌اند.

تاریخچه قنات بلده فردوس

تاریخ ساخت قنات بلده فردوس به طور دقیق مشخص نیست. بنا بر مستندات تاریخی قدمت احداث قنات بلده به قبل از اسلام و دوره ساسانی می‌رسد. ناصر خسرو در سفرنامه خود کاریز بلده را به کیخسرو نسبت داده است

بعضی از باستان‌شناسان هم می‌گویند سفال‌های اطراف قنات بلده فردوس نشان می‌دهند که این قنات ۵۰۰ سال بعد از قنات قصبه گناباد ساخته شده است.

آب قنات بلده از کوه‌های شمالی فردوس سرچشمه می‌گیرد و آب‌های سطحی را هم دخیره می‌کند. قنات بلده فردوس، باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی روستاهای باغستان علیا و سفلی و شهر اسلامیه را آبیاری می‌کند.

البته در گذشته آب کاریز بلده تنها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده نمی‌شد. کاریز قنات بلده آب آشامیدنی مردم فردوس را تامین می‌کرد. قسمتی از آب به سمت حیاض «آب‌انبارها» می‌رفت و بخش زیادی از آب شهر فردوس را تامین می‌کرد.

نحوه استفاده از آب کاریز برای آشامیدن به این صورت بود که مردم مقداری از آب قنات را در آب‌انبار نگهداری می‌کردند. بعد از چند روز که خاک و ناخالصی‌های آب ته‌نشین شد به عنوان آب آشامیدنی از آن استفاده می‌کردند. ظرفیت کانال‌های انتقال آب این کاریز به قدری است امکان تولید ۵۰۰۰ تن ماهی را در هر دوره پرورش دارد!

آب بلده متشکل از 15 رشته قنات و چهار دهانه چشمه است که از اعصار گذشته و زمان‌های قدیم در دل کوه‌های شرقی فردوس حفرگردیده است. دبی آب متغیر بوده، که حداکثر آن حدود 300 لیتر بر ثانیه است و در طی چند سال اخیر به علت خشکسالی دبی آب آن به 150 لیتربر ثانیه رسیده است. این آب حدود 35 کیلومتر را طی می کند و دشت‌های تشنه وباغات را سیراب و در روزگاران قبل از زلزله 1347بخش اعظمی از آب مصرفی شهر را تأمین می‌کرده است. امروزه این آب حدود 2382 هکتار از زمین های کشاورزی این منطقه را مشروب می‌کند.

فناوری تیره‌کردن آب

حرکت آب در مسافت طولانی، درون جوی‌های خاکی که در معرض آفتاب سوزان و باد قرار دارند قاعدتاً نباید اثری از آب را به مزارع برساند. راهکار خلاقانه‌ای که آدمی در طی سالیان دراز برای حفاظت از آب در برابر این تهدیدات کرده است گل‌آلود کردن آب است به صورت کاملاً هدفمند شاخه‌ای از آب شاه‌جو را گرفته و از زمین‌زارهای رسی عبور داده تا با غلظت بالایی گِل آلود شود و سپس آن را به شاه‌جو اضافه کرده و نهایتاً کل آب تیره می‌شود. این کار چند مزیت اثبات شده دارد اول آنکه بخشی از ذرات معلق در کف و جدارههای جوی‌ها ته‌نشین میکند و با توجه به دانه‌بندی ریزشان نفوذپذیری آنها را کم‌تر می‌کند. دوم آنکه انشعابات هر یک از زمین‌ها کشاورزی را آب‌بند می کند. سومین دلیل آن‌است که ذرات معلق در آب موجب افزایش نیروی پیشروی آب در زمین‌های کشاورزی(خاکی) می‌شود و چهارمین دلیل موجب استحکام ساقه‌ی درختانی می‌شود که در لبه‌های شاه‌جو کاشته شده‌اند.

معماری قنات بلده فردوس

قنات بلده، شاهکاری تاریخی از خلاقیت و هنر ایرانیان است. اینکه در گذشته بدون هیچ امکاناتی ایرانیان توانسته بودند در دل بیابان چنین شاهکاری خلق کنند خودش جای تعجب دارد! مهندسی قنات فردوس بلده به قدری پیچیده است که هنوز هم کارشناسان سر از این همه نبوغ درنیاورده‌اند.

مردم فردوس در منطقه‌ای که دست‌یابی به آب تقریبا غیرممکن بود، توانسته بودند بدون امکانات قناتی همیشه جوشان بسازند. جالب است که آب قنات بلده فردوس می‌تواند ۳۵ کیلومتر را طی کند تا بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی را سیراب کند.

کاریز بلده، در گذشته ۲۷ رشته قنات و چهار چشمه داشت؛ اما در حال حاضر فقط ۱۶ رشته از قنات‌های آن فعال است. این قنات ۱۲ رشته اصلی، ۴ رشته فرعی و ۲ دهنه چشمه دارد.

ویژگی اصلی قنات بلده فردوس

قنات بلده فردوس به قنات همیشه جوشان معروف است. ویژگی اصلی قنات بلده فردوس این است که در منطقه‌ای بی‌آب و کویری هنوز هم توانایی سیرآب کردن بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار زمین کشاورزی را دارد.

هر ۸ شبانه روز یک بار آب از قنات وارد جوی‌ها می‌شود و تمام باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی فردوس سیراب و آب‌انبارها پر می‌شوند. می‌گویند که آب قنات در ۷۰۰ متری زمین جریان دارد و این موضوع یکی دیگر از ویژگی‌های جالب این کاریز است.

با وجود گذشت این همه سال، مردم فردوس هنوز هم از آب قنات بلده بهره‌مند هستند. کاریز بلده فردوس آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع‌آوری می‌کند و در شبکه پیچیده به یکدیگر متصل می‌کند. اگر این قنات ساخته نمی‌شد مردم باید آن منطقه را ترک می‌کردند و زندگی و کشاورزی در فردوس غیرممکن بود.

جاهای دیدنی نزدیک به قنات بلده فردوس

اگر از این قنات بازدید کردید، بد نیست به جاهای دیدنی نزدیک آن هم سری بزنید.

آسیاب حاجی خان

یکی از جاهای دیدنی فردوس که باید در برنامه سفرتان بگذارید، آسیاب قدیمی حاجی خان است. آسیاب حاجی خان اثری تاریخی مربوط به دوره قاجار است. این آسیاب چون در شهر باغستان قرار دارد به آن آسیاب باغستان هم می‌گویند. آسیاب حاجی خان را حاج یوسف خان کلانتری از حاکمان خراسان در دوره قاجاریه (۱۲۶۰-۱۳۲۸) ساخته است.فاصله آسیاب باغستان یا آسیاب حاجی خان تا قنات بلده فردوس ۴ کیلومتر است که با خودرو سواری حدود ۹ دقیقه طول می‌کشد.

آسیاب قدیمی حاجی خان هم در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.آدرس آسیاب قدیمی حاجی خان در شهر باغستان، از توابع بخش اسلامیه شهرستان فردوس، خیابان امام خمینی، کوچه ۲۷ است.

آبگرم فردوس

آبگرم فردوس یکی از جالب‌ترین جاهای دیدنی فردوس نزدیک قنات بلده است که در ۲۰ کیلومتری شهر فردوس قرار دارد. مجموعه تفریحی و آب‌درمانی هلال فردوس ایرانیان، قطب گردشگری سلامت شرق ایران و بزرگترین مجموعه اقامتی استان خراسان جنوبی است. آبگرم معدنی هلال فردوس به خاطر تنوع مواد معدنی، رتبه اول آبگرم‌های معدنی ایران را دارد. کلراید سدیم، سولفات، منیزیم، بی کربنات، کلسیم، نیترات و فسفات چند نوع از مهم‌ترین مواد معدنی موجود در آب است.

قنات بلده فردوس از مهم‌ترین جاهای دیدنی خراسان جنوبی و یکی از آثار ملی ایران است. این کاریز در سال ۲۰۱۶ به همراه ۱۱ قنات ایرانی دیگر در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.

انتهای پیام