تمایل برای «تعامل سازنده با جهان»، کلیدواژه‌ای است که مسعود پزشکیان در حوزه سیاست خارجی در انتخابات ریاست جمهوری اخیر بر آن تمرکز کرده بود و مهم‌ترین محور‌های آن را اولویت دادن به رابطه با همسایگان، تعمیق هوشمندانه رابطه با دوستان شرقی، ترمیم و توسعه رابطه با اروپا و کاستن از تنش خطرناک در رابطه با آمریکا معرفی کرده بود.
به گزارش جماران، رئیس دولت چهاردهم با تمرکز بر همین کلیدواژه در قالب نخستین سفر چندجانبه بین المللی به منظور شرکت در نشست سالانه مجمع عمومی ملل متحد راهی نیویورک شد تا هم با نخستین سخنرانی در این نشست، تصویری جدید و متفاوت از دولت تازه نفس خود به جهان ارائه کند و هم در نخستین دیدار‌های آشنایی با روسای جمهور و مقام‌های ارشد کشور‌های متفاوت حاضر در نیویورک یا بر وجود اراده سیاسی دولتش برای توسعه برخی روابط تاکید و یا با شنیدن گلایه‌ها و طرح انتقادها، برخی پرونده‌های مهم منطقه‌ای و منطقه‌ای را از بن بست خارج کند.
شاید مهم‌ترین عبارتی که گویای سیاست خارجی مدنظر پزشکیان در چهار سال پیش رو باشد برنامه‌ای است که در سخنرانی شامگاه سه شنبه خود در صحن مجمع عمومی مطرح کرد: «من قصد دارم بنیان‌هایی استوار برای ورود کشورم به عصر جدید و نقش‌آفرینی سازنده و مؤثر در نظام در حال ظهور جهانی پایه‌گذاری کنم، موانع و چالش‌ها را برطرف کنم و مناسبات کشورم را بر اساس ملزومات و واقعیت‌های دنیای امروز سازمان‌دهی نمایم.»
نگاهی به مجموع موضع گیری ها، مصاحبه و سخنرانی‌های رئیس جمهور و وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در نیویورک نشان می‌دهد که هیات ایرانی برای میسرشدن سیاست «تعامل سازنده با جهان» همچنان که چالش‌هایی را پیش روی خود و جامعه جهانی می‌بیند از فرصت‌ها نیز غافل نیست.
ضرورت‌های مدنظر دولت چهاردهم برای عبور از این چالش‌ها و تقویت فرصت‌ها را با توجه به محتوا و متن سخنرانی شامگاه گذشته مسعود پزشکیان میتوان به این شکل خلاصه کرد:
ضرورت پایان یافتن جنگ در نوار غزه و لبنان و جلوگیری از گسترش دامنه جنگ به سایر منطقه با برقراری آتش بس.
ضرورت پایان جنگ در اوکراین و رسیدن به راهکاری صلح آمیز برای همزیستی مسالمت آمیز مسکو و کی یف.
ضرورت عدم رهاسازی دوباره پرونده فلسطین و یافتن راهکاری سیاسی برای پایان دادن به مناقشه‌ای که بیش از نیم قرن از عمر آن می‌گذرد. راهکار مورد اشاره ایران در این زمینه برگزاری همه پرسی سراسری و واگذای تعیین تکلیف به خود فلسطینیان است.
ضرورت گام برداشتن در مسیر تشکیل یک «منطقه قوی» مبتنی بر نظم جدید منطقه‌ای که فراگیر و بر پایه تامین منافع همه بازیگران منطقه‌ای باشد.
پایان دادن به راهبرد بی فرجام تامین امنیت خود به بهای امنیتی سازی و یا ناامن کردن کشور یا کشور‌های دیگر در سطح جهانی.
ضرورت تمرکز بر منافع مشترک در خارج کردن پرونده هایی، چون احیای برجام و رفع تحریم ایران از بن بست فعلی.
ضرورت پایان دادن به استفاده سیاسی از ابزار تحریم بر سایر کشورها.
میتوان گفت که در بسیاری از دیدار‌های اعضای ارشد هیات ایرانی با همتا‌های خود از سایر کشورها این محور‌ها به فراخور نزدیکی یا فاصله مواضع دو کشور در هرکدام از این حوزه‌ها مورد بحث و تاکید قرار گرفته است.
**********
شاید بسیاری از ناظران برای سنجش ثمر نخستین رایزنی‌های هیات سیاسی دولت جدید در نیویورک چشم به چند و، چون دیدار‌های مسعود پزشکیان و عباس عراقچی با مقام‌های اروپایی و دبیرکل و مدیران کل نهاد‌های بین المللی دوخته بودند. این توجه ویژه نیز با توجه به رابطه ملتهب ایران و اروپا و تبدیل شدن یک پرونده اصلی اختلافی به چند پرونده قطور در سه سال اخیر چندان دور از انتظار نبود. اما مهم‌ترین پرسش این است که با چه معیاری میتوان دستاورد این دیدار‌ها را قضاوت کرد و چه انتظاری باید از دو طرف پس از بازگشت از نیویورک در یک اکتبر پرتلاطم و احتمالا پرترافیک از تحولات بین المللی داشت؟
تا لحظه تنظیم این گزارش در حوزه وزارت خارجه، عباس عراقچی با جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی، دیوید لامی وزیر امور خارجه انگلیس، رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی و آنتونیو تایانی وزیر امور خارجه ایتالیا دیدار و رایزنی داشته است. همزمان مجید تخت روانچی، معاون سیاسی وزیر خارجه نیز از دیدار‌های خود با انریکه مورا، معاون نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی و مدیران سیاسی انگلیس، آلمان و فرانسه خبر داده است. مسعود پزشکیان نیز در مدت زمان حضور خود در نیویورک با «شارل میشل» رئیس شورای اروپا و روسای جمهور دو کشور اروپایی سوئیس و فرانسه دیدار داشته است.
شاید مهم‌ترین سرنخ برای درک وضعیت کلی حاکم بر رابطه ایران و اروپا و به تبع آن نگاه واقع بینانه به دستاورد‌های رایزنی‌های هیات ایرانی با سیاستمداران متفاوت اروپایی در روز‌های گذشته و پیش رو را باید در سخنان جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا یافت.
در دو سال اخیر تاثیرگذاری رابطه ایران و روسیه بخصوص ابعاد نظامی آن بر رابطه ایران و اروپا، حمایت تمام قد کشور‌های اروپایی از اعتراض‌های عمومی در ایران در تابستان ۱۴۰۱، دور شدن ایران و غرب از احیای برجام و در نهایت صف کشی امریکا و اروپا در کنار اسرائیل و ایستادن جمهوری اسلامی ایران در کنار محور مقاومت از هفت اکتبر ۲۰۲۳ تاکنون چنان فاصله‌ای میان تهران و بروکسل و همچنین تهران و پایتخت کشور‌های اروپایی حاضر در برجام (فرانسه، آلمان و بریتانیا) انداخته که شخصی، چون جوزپ بورل که بیشترین میزان تعامل با تهران در سه سال اخیر را داشته، توضیح دادن درباره چرایی دیدار با مقام‌های ایرانی را بر خود واجب بداند.
مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اشاره به برنامه ملاقاتش با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران گفت که به رغم برخی اختلافات در مواضع دو طرف، باید خطوط ارتباط فیمابین حفظ شود. او با اشاره به اینکه من همواره با وزرای امور خارجه ایران ملاقات داشته ام، گفت: «من وزیر خارجه جدید ایران را می‌شناسم، چون در گذشته با ایشان کار کرده‌ام. ما باید خط ارتباطی با ایران را هر زمان که اختلاف نظر داریم و کار‌ها به درستی انجام نمی‌شود، باز نگه داریم. رئیس‌جمهور جدیدی در ایران روی کار آمده و او با رئیس شورای اروپا دیدار کرده است. این یک امر عادی و لازم است که ما خطوط ارتباطی با ایران را حفظ کنیم.»
شارل میشل، رئیس شورای اروپا نیز در دیدار با مسعود پزشکیان با تاکید بر اینکه انتخاب او به ریاست جمهوری در ایران را پنجره و فرصت جدیدی برای احیای گفتگو‌ها با اتحادیه اروپا می‌داند، گفت: «ما دیدگاه‌های شما را به دقت بررسی کرده و معتقدیم می‌توانیم روحیه و اصول مورد تاکید جنابعالی را به ویژه در مسئله احترام به تنوع افکار، تساهل و رواداری، مبنای تعاملاتی سازنده قرار دهیم.» وی با بیان اینکه ما همواره آماده همکاری و گفتگو برای یافتن راه‌حل‌های مشترک در مسائل مختلف هستیم، ابراز امیدواری کرد که گفتگو‌ها و تعاملات میان دو طرف استمرار داشته باشد.
از مجموع سخنان جوزپ بورل و شارل میشل میتوان به این نتیجه رسید که از منظر اتحادیه اروپا (مجزا از مواضع دوجانبه کشور‌های اروپایی) آنچه که فعلا قابل سرمایه گذاری در رابطه میان ایران و اروپا است حفظ کانال گفتگو برای مدیریت تنش و بررسی احتمال وجود فرصت‌ها و ظرفیت‌هایی برای ورود به مسیر گفتگو درباره حل و فصل اختلاف‌ها است.
روایت عباس عراقچی از محتوای دیدار با جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی، بیش از آنکه تلاشی برای توجیه چرایی دیدار باشد موضوع محور بود. براساس گزارش وزیر خارجه به افکار عمومی، در این دیدار در مورد مجموعه‌ای از موضوعات، شامل مذاکرات هسته ای، وضعیت خطرناک موجود در منطقه خاورمیانه ناشی از تجاوز اسرائیل علیه لبنان، منازعه اوکراین، و نیز ضرورت خودداری از معیار‌های دوگانه در رابطه با حقوق بشر گفتگو شد.
عراقچی موضوعات مورد بحث را ذیل حوزه‌های «مورد علاقه یا نگرانی مشترک» طبقه بندی کرد که هسته اصلی راهبرد ایران در بازگشت به ریل گذاری عادی در رابطه با اروپا است: پیام دولت جدید ایران به اروپا متمرکز بر همین محور است که ما یا در حوزه‌هایی تمایل و علاقه مشترک برای کار داریم و یا در حوزه‌هایی رویکرد دیگری را برای خود تهدید فرض می‌کنیم که در این بخش هم میتوان برای عبور از اختلاف بر منافع مشترک تمرکز و سپس گفتگو‌های مرحله‌ای برای کاستن از اختلاف‌ها را پیش برد.
مجید تخت‌روانچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه نیز در توضیح موضوعات مورد بحث در دیدار چندجانبه با مدیران سیاسی انگلیس، آلمان و فرانسه از عبارت حوزه‌های «مورد علاقه یا نگرانی مشترک» استفاده کرده و با ورود جزئی‌تر به بحث این حوزه‌ها را چند و، چون از سرگیری مذاکرات احیاء برجام یا رفع تحریم ها، موضوعات هسته‌ای ایران و وضعیت نگران‌کننده منطقه دانست.
نگاهی به متن روایت‌های البته متفاوت دفتر رئیس جمهور ایران با کاخ الیزه درباره محتوای نخستین گفت و گوی حضوری پزشکیان و مکرون به خوبی گواه مسیر سختی است که ایران و کشور‌های اروپایی به خصوص حاضر در برجام باید برای کاستن از سطح تنش بردارند.
متن بیانیه الیزه که البته ادعا‌های بی پایه و اساسی را هم علیه ایران مطرح شده از این قرار است: «با توجه به تشدید تنش و درگیری‌ها میان اسرائیل و شبه‌نظامیان حزب‌الله لبنان، کاخ الیزه اعلام کرد که امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل با مسعود پزشکیان دیدار کرده و از همتای ایرانی خواسته است تا تهران از نفوذ خود به منظور «کاهش خشونت‌ها» استفاده کند. مکرون در این گفتگو تصریح کرد، جمهوری اسلامی این مسئولیت را دارد که از تنش‌زدایی پشتیبانی و در این راستا از نفوذ خود بر بازیگرانی که نقشی بی‌ثبات‌کننده ایفا می‌کنند، استفاده کند.
طبق اعلام کاخ الیزه رئیس جمهوری فرانسه در دیدار با پزشکیان به ایران هشدار داد که از پشتیبانی از روسیه در جنگ تجاوزکارانه این کشور در اوکراین خودداری کند. مکرون همچنین ارسال موشک‌های بالستیک از ایران به روسیه را محکوم کرد.
کاخ ریاست جمهوری فرانسه در بیانیه‌ای خود دررابطه با این دیدار اعلام کرد، مکرون از پزشکیان خواسته است تا جمهوری اسلامی سه شهروند فرانسوی را که از دو سال قبل در زندان‌های ایران به سر می‌برند، «بی‌درنگ» آزاد کند. در این بیانیه به نقل از رئیس جمهوری فرانسه آمده است که از «شرایط نامناسب» بازداشت آنها ابراز تأسف می‌کند. مکرون تأکید کرده است که آزادی سه شهروند فرانسوی «شرط اساسی برای هر گونه بهبود در روابط دوجانبه تهران و پاریس» خواهد بود.
اما روایت طرف ایرانی از این دیدار؛ «مسعود پزشکیان در دیدار «امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی ایران برای جلوگیری از تشدید تنش و درگیری در منطقه، در پاسخ به رژیم صهیونیستی خویشتن‌داری پیشه کرد، اما رژیم صهیونیستی جنایات خود را در غزه تشدید و حالا هم به لبنان حمله کرده است، اظهار داشت: جنایات صهیونیست‌ها با کدام قاعده‌ای قابل توجیه است که آمریکا و برخی کشور‌های غربی از جمله فرانسه آن را دفاع مشروع از خود توصیف می‌کنند! اگر امروز در یکی از کشور‌های مستقل به یک فرد اجحافی صورت گیرد، مدعیان حقوق بشر همه افکار عمومی جهان را علیه آن بسیج می‌کنند، اما در غزه و لبنان هزاران بی‌گناه به خاک و خون کشیده شده‌اند و از این مدعیان صدایی در نیامده است؛ کشور‌های غربی باید به اعمال استاندارد‌های دوگانه پایان ببخشند، چرا که این وضعیت و صرف اعلام زبانی محکومیت، باعث گستاخی بیش از پیش رژیم صهیونیستی شده است.
پزشکیان در بخش بعدی سخنانش با بیان اینکه دولت بنده به دنبال این است که در داخل کشور و در منطقه وفاق و وحدت ایجاد کرده و یک تعامل سازنده با همسایگان ایجاد کند، تصریح کرد: ما ساختن دنیایی بر پایه صلح و حفظ کرامت همه انسان‌ها را دنبال می‌کنیم و بر همین اساس آماده همکاری و تعامل با کشور‌های اروپایی نیز هستیم.
رئیس جمهور همچنین با بیان اینکه فرانسه می‌تواند در متوقف کردن جنایات رژیم صهیونیستی بسیار موثرتر عمل کند، گفت: امروز مردم ایران و منطقه به شدت از جنایات رژیم صهیونیستی متاثر هستند و تداوم این جنایات می‌تواند وضعیت را از کنترل خارج کند.
پزشکیان در ادامه با اعلام آمادگی کشورمان برای گفتگو درباره حل مسائل فیمابین از جمله مسأله هسته‌ای گفت: ایران هرگز به دنبال سلاح هسته‌ای نبوده و نخواهد بود. البته ما برای تقویت بنیه دفاعی و توان بازدارندگی خود به شکل متعارف تلاش می‌کنیم و در این راستا وضعت امروز غزه درس عبرتی برای ما و همه کشور‌های دنیاست که اگر قوی نباشیم، ممکن است رژیمی جنایتکار اینچنین به ما حمله کند، اما در راستای رفع موانع توسعه ایران، آماده تعامل و گفتگو هستیم.»
*******
هرچند که دیدار‌های رئیس جمهور در نیویورک ادامه دارد و وزیر خارجه نیز طبق سنت هرسال چند روزی بیشتر به منظور ادامه رایزنی‌های «موضوع محور» با همتا‌های خود از سایر کشورها در نیویورک باقی می‌ماند، اما میتوان گفت که تا این مرحله، موضع گیری‌ها و رویکرد‌های مسعود پزشکیان در سخنرانی‌ها و نشست‌های دو و چندجانبه، نوع مواجهه و دیپلماسی فردی عباس عراقچی در دیدار با مقام‌های اروپایی، وضعیت اضطراری حاکم بر منطقه غرب آسیا به دلیل جنگ افروزی اسرائیل و ناکامی طرف‌های غربی به خصوص ایالات متحده از وادار کردن بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر این رژیم به پذیرش آتش بس، واقعیت نیاز اروپا به تاثیرگذاری ایران بر متحدانش در محور مقاومت برای پرهیز از گرفتار شدن در دام اسرائیلی گسترش جنگ، توسعه برنامه هسته‌ای ایران و ضرورت آغاز مذاکراتی از هم اکنون برای پرهیز از تنش آفرینی جدید در این پرونده در موعد اکتبر ۲۰۲۵ (زمان لغو خودکار قطعنامه ۲۲۳۱) اروپایی‌ها را به این نتیجه رسانده که می‌توانند از فرصت تغییر دولت در ایران و روی کار آمدن چهره‌ای که از تغییر در حوزه سیاست داخلی و خارجی سخن گفته برای حل برخی نگرانی‌های مهم منطقه‌ای استفاده کنند.
به طور خلاصه، اگر ماحصل نخستین پویایی دیپلماتیک دولت چهاردهم در نیویورک را شکل گیری اراده سیاسی در دو طرف برای آغاز گفتگو‌ها دانست، میتوان به از سرگیری مذاکرات احیاء برجام یا رفع تحریم و ورود به گفتگو‌های موضوع محور با اروپا در ماه میلادی پیش رو (اکتبر) و بستر سازی برای ادامه آن به شکل غیرمستقیم با امریکا در دوره پس از انتخابات ریاست جمهوری این کشور امیدوار بود.
