دانشمندان مدت‌ها است متوجه تشابه‌های حیرت‌انگیزی بین زندگی اجتماعی مورچه‌ها و جامعه انسانی شده‌اند. این شباهت‌ها خصوصاً درزمینهٔ ساختار‌های اجتماعی و روابط فردی بین اعضا جامعه بسیار قابل توجه است.
به گزارش بی‌بی‌سی، حالا دانشمندان اطلاعات بیشتری در مورد پیچیدگی‌های رفتار مورچه‌ها به دست آورده‌اند.
محققان شاهد پدیده فوق‌العاده‌ای در رفتار گونه‌ای از مورچه‌های قهوه‌ای‌رنگ به نام مورچه‌های نجار فلوریدا بوده‌اند. در مطالعه‌ای بسیار نوآورانه، یک گروه تحقیقاتی مشاهده کردند که این مورچه‌ها برای حفظ جان مورچه‌ای از کلونی خود، پای او را قطع می‌کنند. اریک فرانک، اکولوژیست رفتاری در دانشگاه وورزبرگ و نویسنده اصلی این تحقیق می‌گوید: «این اولین بار است که در میان حیوانات شاهد هستیم موجودی از یک جامعه، بخشی از بدن موجود هم خانواده خود را به قصد نجات جان او، از تنش جدا می‌کند.»
این مطالعه شکل دیده نشده‌ای از جراحی بین حیوانات را مستند کرده است که نوع بی‌سابقه‌ای از رفتار نوع‌دوستانه در آن دیده می‌شود. ما قبلاً در جامعه مورچه‌ها شاهد رفتار‌های مشابهی ازجمله مراقبت از مورچه‌های زخمی و یا ازجان گذشتگی مورچه‌ها برای محافظت از کلونی خود بودیم، اما متخصصان می‌گویند این مطالعه اولین مورد مستند از چنین مداخله مستقیمی برای نجات جان دیگری را پیش رو می‌گذارد.
مشاهده این رفتار خاص، ابعاد جدیدی به دانش ما درباره رفتار مورچه‌ها و توانایی آنها در رفتار‌های پیچیده نوع‌دوستانه اضافه می‌کند.
رفتار اجتماعی مورچه‌ها شباهت‌هایی با رفتار انسان‌ها دارد. بعضی از آنها برگ و شاخه‌های خشک جمع‌آوری می‌کنند تا روی آنها قارچ‌ها رشد کنند. آنها این قارچ‌ها را به همراه بقیه اعضای گروهی که در لانه هستند، می‌خورند.
بعضی از آنها مسئولیت پرورش حشرات دیگر را به عهده می‌گیرند. آنها شته‌ها را در لانه‌های خود نگهداری می‌کنند و پرورش می‌دهند و بعد از آنها مایعی بسیار مغذی که مانند نوعی شیر مقوی است به دست می‌آورند.
یک روز، دم در خانه‌ام، شاهد این بودم که چطور یک مورچه در حال حمل سر یک مورچه دیگر روی شاخک‌هایش بود و همزمان بدن بی‌جان آن را با پاهایش به دنبال می‌کشید.
دکتر پرییادراشان دارماجاران، حشره‌شناس در مرکز آرتی در بنگلور است. او می‌گوید گاهی بین مورچه‌های یک کلونی هم اختلاف و جنگ پیش می‌آید. معمولاً این جنگ بین مورچه‌هایی است که از لانه‌های مختلف هستند. جنگ‌ها اغلب بر سر دسترسی به منابعی مانند غذا و محل سکونت است. یکی از جالب‌ترین رفتار‌هایی که بین مورچه‌ها دیده می‌شود، نوعی رفتار مشابه برده‌داری است. گاهی یک گروه از مورچه‌ها به لانه گونه‌های دیگر حمله می‌کنند و لارو‌های جوان آنها را می‌دزدند تا از آنها به‌عنوان برده برای بزرگ‌تر کردن مستعمره و حوزه تحت اختیار خود استفاده کنند.
دکتر بایدا، حشره‌شناس از مرکز مطالعات محیط زیستی آرانیا، در گوا می‌گوید: «مورچه‌هایی که برده‌داری می‌کنند، هیچ رابطه‌ای با مورچه‌هایی که به برده می‌گیرند ندارند. هدف از این کار صرفاً به کار گرفتن این مورچه‌های به بردگی گرفته‌شده برای انجام کار‌های تعمیری در کلونی خودشان است.»
هدف آنها صرفاً غارت کردن منابع از کلونی رقیب است.
شاهانشاری، محقق در مرکز آتری در بنگلور می‌گوید: «در طول این نبردها، مورچه‌های کلونی مورد حمله قرارگرفته، با تمام وجود از لانه خود دفاع می‌کنند. اما اگر مورچه‌های مهاجم بتوانند ملکه آنها را بگیرند، مقاومت و دفاع مورچه‌های نگهبان و کارگر متوقف می‌شود و آنها در برابر کلونی مهاجم تسلیم می‌شوند.»
نظام اجتماعی مورچه‌ها دارای ملکه، مورچه‌های نر، کارگر‌ها و مورچه‌های سرباز است. همه آنها نقش‌های مشخصی دارند. در کلونی مورچه‌ها، بیشتر مورچه‌ها ماده هستند، اما فقط تعداد محدودی از آنها توانایی تولیدمثل دارند. مورچه‌های ماده‌ای که تولیدمثل می‌کنند به‌عنوان ملکه شناخته می‌شوند.
تعداد مورچه‌های نر، که آنها هم ساکن کلونی هستند، کمتر است و هدف‌های تکی مشخصی دارند ازجمله: جفت‌گیری با ملکه. اگر ملکه به دست کلونی دیگر بیفتد، یعنی عمر آن کلونی به پایان رسیده است.
دکتر بایدا می‌گوید: «مورچه ملکه برای تداوم حیات یک کلونی ضروری است. اگر او گم شود و از دست برود، این به معنی پایان عمر آن کلونی است. به همین دلیل، مورچه‌های دیگر در هنگام جنگ با کلونی رقیب، جان خود را به خطر می‌اندازند تا از او محافظت کنند.»
قبل از فصل تولیدمثل، ملکه و مورچه‌های نر آماده تولیدمثل، لانه خود را ترک می‌کنند و تا در یک پرواز خاص ازدواج شرکت کنند. این یک مراسم ویژه جفت‌گیری است که در آن ملکه در میان هوا، مورچه نری از کلونی دیگر برای خود انتخاب می‌کند. بعد از جفت‌گیری، ملکه فرود می‌آید. او بال‌هایش را از دست می‌دهد. او لانه‌ای جدید در زیرخاک می‌سازد و در آن تخم‌گذاری می‌کند. بعد لارو‌ها از تخم‌ها بیرون می‌آیند. آنها تبدیل به مورچه‌های کارگر می‌شوند. کار آنها گسترش کلونی است.
در این روند ملکه نقش حیاتی در ادامه حیات کلونی دارد و به همین دلیل اگر ملکه به دام بیفتد، تمام کلونی از هم خواهد پاشید.
کلونی مورچه‌ها سلسله‌مراتب موروثی تعریف شده‌ای دارد که در آن نقش هرکدام از مورچه‌ها به‌خوبی مشخص است.
دکتر بایدا توضیح می‌دهد: «استراتژی‌های ارتباطی مورچه‌ها فوق‌العاده پیچیده است. این استراتژی‌ها در کنار ساختار اجتماعی زندگی‌شان، دلیل اصلی این هستند که مورچه‌ها حاضرند جان خود را برای دفاع از کلونی خود از دست بدهند.»
مورچه‌ها بر اساس اولویت‌های جمعی رفتار می‌کنند. آنها منفعت و رفاه کلونی را بر حیات فردی خود ترجیح می‌دهند.
دکتر بایدا توضیح می‌دهد: «هدف اولیه همه اورگانیزم‌های زنده، تولید فرزندان سالم و اطمینان از این است که ژن‌های آنها ادامه خواهد داشت. در کلونی مورچه‌ها، همه مورچه‌ها به‌نوعی خواهرند، زیرا ۷۵ درصد ژن‌های آن، مشترک است. ملکه تنها عضو تولیدمثل کننده کلونی است و تخم‌های او برای آینده کلونی ضروری است.»
او اضافه می‌کند: «همزمان، مورچه‌های کارگر و مورچه‌های سرباز مسئولیت تغذیه و محافظت از ملکه را بر عهده دارند. آنها باید به لارو‌ها غذا برسانند و رشد مورچه‌های جدید را هدایت کنند.»
این تعهد عمیق به حفظ بقای کلونی توضیح می‌دهد چرا مورچه‌ها در هنگام جنگ اینقدر فداکارانه تلاش و حتی جان خود را فدا می‌کنند.
مورچه‌ها برای ارتباط و بقا به‌شدت به آنتن‌های حسی خود متکی هستند. این آنتن‌ها، دو ساختار باریک هستند که ازسرشان و بالای چشم‌ها بیرون آمده و امتداد پیدا کرده‌اند و برای عملکرد‌های روزانه بسیار مهم هستند.
مثلاً، وقتی مورچه‌ای یک منبع غذایی پیدا می‌کند که زیادی بزرگ است و نمی‌تواند یک نفره آن را حمل کند، آن محل را با ماده شیمیایی فرومون علامت‌گذاری می‌کند. رد این ماده شیمیایی مانند سیستم جی‌پی‌اس عمل می‌کند و دیگر اعضا کلونی را به سمت این منبع غذا هدایت می‌کند.
دکتر دارماراجان می‌گوید: «اگر مورچه‌ها آنتن خود را از دست بدهند، توانایی جهت‌یابی، برقراری ارتباط و خبردار شدن از خطر را از دست خواهند داد. درمجموع، آنتن‌ها برای زندگی مورچه‌های حیاتی‌اند.»
مورچه‌ها روشی پیشرفته برای علامت‌گذاری و جلب‌توجه دیگر مورچه‌ها به منبع غذایی دارند. آنها غذا را به‌صورت جمعی به مکانی امن برای خوردن می‌برند و بعد همه در جشنی گروهی آن را می‌خورند.
این سیستم فوق‌العاده ارتباطی نشان‌دهنده پیچیدگی زندگی اجتماعی مورچه‌ها است.
