گسل گرمسار به‌طول حدود ۷۵ کیلومتر و روند شرقی – غربی در شمال گرمسار و شرق البرز مرکزی با شیب به‌سمت شمال شناخته می‌شود. گسل ایوانکی که خود حدود ۸۵ کیلومتر طول دارد با راستایی شمال غرب- جنوب شرقی در انتهای خود به گسل گرمسار می‌رسد انتهای شمالغربی گسل ایوانکی به جنوب شرقی تهران می‌رسد و به‌نظر می‌رسد که دنباله آن در زیر آبرفت‌های جنوب- جنوب شرق تهران پنهان است.

گسل گرمسار از شرق در روستای ده نمک به سمت غرب در نزدیکی ایوانکی و  کوه سرخ امتداد دارد. در تاقدیس کوه سرخ گسل شیب به‌سمت شمال و سازوکار عمدتا فشاری با یک مولفه کوچک  امتداد لغز چپگرد دیده می‌شود. گسل گرمسار به‌عنوان یک گسل فعال کواترنری و البته با فعالیت امروزی (لرزه زا) است و جابه‌جایی نهشت‌های قاره‌ای و گنبد نمکی روی آن تغییر مکان‌هایی از ۴ تا ۲۲۰ متر موجب شده و مسبب رخداد زمین لرزه‌های متعدد در منطقه گرمسار طی سده های گذشته تا امروز بوده است.

زلزله قرن چهارم پیش از میلاد در منطقه دروازه خزر و شهر ایوانکی به بزرگای تخمینی  ۷.۹ و شدت Io = X و همچنین زلزله بهار ۷۴۳ میلادی  بزرگای تخمینی  ۷.۲ و شدت Io = VIII  در کوه تخته رستم و زلزله‌های ۱۹۸۸  ( شهریور ۱۳۶۷) که به مدت یک سال ادامه داشت از زمین‌لرزه‌های مهم پهنه گرمسار و ایوانکی هستند. رشته کوه‌های البرز در انتهای جنوبی خود به لحاظ مورفولوژیک به صورت بخش زیرین عدد ۷ به محدود گرمسار واقع در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرقی  تهران می‌رسد. این موضوع نمایانگر تلاقی روندهای گسله جنوب البرز – با راستای شمالشرق-جنوبغرب در محدوده شمال سمنان، و راستای شمالغرب-جنوبشرق در محدود ایوانکی است. لرزه خیزی و ویژگی‌های لرزه زمین ساختی منطقه گرمسار را می‌توان با وجود این پهنه برخورد زمین‌ساختی و همچنین وجود گنبد نمک گرمسار توضیح داد. ریخت لرزه خیزی در این ناحیه معمولا با وقوع فوج زمین‌لرزه‌ها و ثبت زمینلرزه‌های متعدد در یک بازه زمانی چند ماهه است. با این حال در سه دهه اخیر بخش‌های مرکزی و غربی گسل گرمسار فعالیت لرزه‌ای بیشتری نشان داده‌اند. راستای تنش در سازو کارهای زمین‌لرزه‌ها در این ناحیه نیز محور اعمال تنش اصلی را از شمالغرب-جنوبشرق در ناحیه سرخه به‌سمت شمالشرقی-جنوبغربی در ناحیه ایوانکی نشان می‌دهد که خود نشان از تغییر در روند ساختارهای این منطقه نیز هست چین‌خوردگی‌ها و گسل‌های منطقه‌ای در جنوب جبهه کوهستان گرمسار  فعال هستند، و البته این فعالیت تحت اثر جابجایی پلاستیکی دیاپیر نمکی گرمسار است. گسل‌های لرزه‌زا در این پهنه با وقوع زمین‌لرزه‌های با بزرگای ۴.۵ یا کمتر و البته با فوج زمین‌لرزه‌های با بزرگای کمتر از ۳.۵ شاخص  است و بر پایه طول گسل‌ها و سابقه زلزله‌های مهم تاریخی توان لرزه‌زایی گسل‌های منطقه فراتر از بزرگای ۴.۵ تا ۵  است.

خوشه‌هایی از زلزله‌های قبل از یک زلزله بزرگ ممکن است به صورت پیش لرزه عمل کنند. در چنین حالتی هنگامی که یک زلزله بزرگ در حال آماده سازی است، منطقه‌ای که در آن زمین‌لرزه رخ می‌دهد، قبل از این رویداد، یک توالی از زلزله‌های کوچک‌تر را تجربه می‌کند. این خوشه‌بندی از زمین‌لرزه‌های اولیه می‌تواند تنها در طی چند ماه یا در طی یک دوره چند دهه قبل از زلزله بزرگ رخ دهد. هر چه زلزله آتی بزرگتر باشد، پیش‌لرزه‌ها بزرگتر خواهند بود و مدت زمان طولانی‌تر و مساحت اشغال شده توسط پیش‌لرزه‌ها  بیشتر می‌شود. این پدیده لرزه‌ای به‌عنوان افزایش اندازه پیشلرزه‌ها   precursory scale increase. شناخته می‌شود. بررسی‌های قبلی نشان می‌دهد که در حدود سی درصد از رخدادهای متعدد کوچک در یک پهنه به رخداد زمین‌لرزه اصلی یا بزرگتر منجر شده‌اند. از سوی دیگر وجود گسل مهم ایوانکی در تلاقی با گسل گرمسار نیز بسیار مهم است. باید به احتمال چکانش جنبش از گسل گرمسار در گسل ایوانکی نیز توجه نمود. همه این موارد نیاز مند بررسی‌ها دقیق میدانی و محلی است.

*زلزله‌شناس و استاد دانشگاه

۲۳۳۲۳۳