دیلم تا حدودی با گیلان امروزی یکسان پنداشته می‌شود. اما، در روزگاران باستان مرز زندگی دیلمیان بزرگتر و متفاوت از چیزی بوده که اکنون می‌بینیم.
به گزارش راهنماتو؛ در این جا بهتر است اشاره کنیم که دیلمیان همان سربازان مزدبگیری بودند که از فرمان پادشاهان ایرانی از جمله پادشاهان ساسانی اطاعت نکردند و برای حضور در سپاه آنان، مزد می‌گرفتند.
چیزی که واضح است مسکونی بودن شمال ایران نه تنها در دوران باستان بلکه در دوران پیش از تاریخ است. این مساله را می‌توان با بازدید از تپه مارلیک به اثبات رساند که قدمتش تقریبا به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. نکته این است که با کاوش در تپه مارلیک و بررسی‌ها، باستان شناسان متوجه شدند که در تپه مارلیک نیز آماردی‌ها ساکن بودند.
حال شاید بهتر متوجه شویم که چرا شمال ایران تا این اندازه برای ما جذابیت پیدا کرده است. در لایه لایه خاک مرطوب شمال ایران، تاریخ و حکایت خوابیده است که در این مطلب آن را بیدار می‌کنیم. در این سفر سری به جاهای گردشگری شمال ایران خواهیم زد که از دوران پیش از تاریخ، باستان و حتی پس از اسلام برجای مانده و بسیار زیباست.
در واقع در مورد رابطه ساسانیان با دیلمیان باید گفت که مناسبات این اقوام با این سلسله پادشاهی در درجه نخست بر پایه منافع مشترک بوده است. این در حالی است که ساسانیان بیش از دیلمیان سود می‌بردند. زیرا دیلمی‌ها از نیروی رزمی و جنگی بالایی بهرمند بودند که با کمک آنان به راحتی می‌شد در برابر رومی‌ها ایستادگی کرد.
پس از ورود اسلام به ایران، دیلمی‌ها به دلیل حفظ استقلال خود، با حکومت‌های مرکزی همچون عباسیان و طاهریان درگیر شدند. در این دوره، برخی از طوایف دیلمی به مذهب شیعه گرویدند و با حمایت از علویان، حکومت‌های قدرتمندی را در ایران تأسیس کردند. از جمله این حکومت‌ها می‌توان به زیاریان و آل‌بویه اشاره کرد که بر بخش بزرگی از ایران حکومت رانده و در تاریخ ایران تأثیر شگرفی گذاشتند.
ریشه‌های تاریخی دیلمی‌ها به سده‌های پیش از میلاد بازمی‌گردد. پولیبیوس، مورخ یونانی، در آثار خود به قومی به نام الیمایی اشاره می‌کند که بسیاری از پژوهشگران آن را همان دیلمی‌ها می‌دانند. این قوم کوه‌نشین در مناطق شمالی ایران سکونت داشته و به دلیل روحیه جنگجویی و استقلال‌طلبی شهرت داشته‌اند.
گستردگی جغرافیایی دیلمی‌ها در طول تاریخ متغیر بوده است. در برخی دوره‌ها، این قوم در مناطق وسیعی از شمال ایران تا قفقاز پراکنده بودند. دیلمی‌ها به دلیل زندگی در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور، توانستند استقلال خود را حفظ کرده و در برابر حملات بیگانگان مقاومت کنند.
نکته قابل توجه: دیلمی‌ها در تاریخ ایران به عنوان قومی ستیزه‌جو و استقلال‌طلب شناخته می‌شوند که نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ایفا کرده‌اند. این قوم با ایجاد حکومت‌های قدرتمند، بر بخش بزرگی از ایران حکومت رانده و تأثیر عمیقی بر فرهنگ و تمدن ایران گذاشته‌اند.
در اعماق جنگل‌های گیلان، گنجینه‌ای پنهان از تمدنی باستانی به نام مارلیک وجود دارد. این تپه باستانی که در سال‌های دهه چهل خورشیدی کشف شد، حاوی آثار شگفت‌انگیزی از مردمانی است که هزاران سال پیش در این منطقه زندگی می‌کردند. اشیاء ارزشمندی مانند جام‌های طلایی، ظروف سفالی، مجسمه‌های برنزی و زیورآلات نفیس در این تپه کشف شده است که نشان از هنر و صنعت پیشرفته این تمدن دارد.
درواقع تپه مارلیک یکی از تپه‌های پنج‌گانه دره گوهررود در رودبار گیلان است؛ اما در کنار آن نباید از تپه‌های املش و عمارلو غافل بمانیم که هر یک قدمت باستانی نواحی شمالی ایران را نشان می‌دهند. تپه مارلیک، احتمالا قبرستان سلطنتی قوم امارده بوده که پیش‌تر از آنان سخن گفتیم. آماردها قومی آریایی بودند و شاید با آریایی‌ها در آمیختند.
یکی از مشهورترین آثار کشف شده در مارلیک، جام طلایی مارلیک است که با نقش‌های زیبا و ظریف خود، نمادی از هنر و فرهنگ این منطقه به شمار می‌رود. این جام در واقع یک اثر هنری بی‌نظیر است که به دوران پیش از تاریخ ایران تعلق دارد. علاوه بر جام طلایی، آثار دیگری مانند ارابه‌های جنگی، زره‌ها و سلاح‌های مختلف نیز در این تپه کشف شده است که نشان از قدرت نظامی و اجتماعی مردمان مارلیک دارد. به جز این جام باید به آثار سفالین به جای مانده از تمدن مارلیک نیز یاد کنیم که از مهم‌ترین‌هایش ظرف‌هایی به شکل گاو کوهاندار است که با نام ورزا شناخته می‌شود و در مراسم تدفین به کار می‌رفته است.
کاوش‌های باستان‌شناسی در مارلیک نشان می‌دهد که این منطقه در گذشته یکی از مراکز مهم تمدنی در ایران بوده است. مردمان مارلیک با تمدن‌های هم عصر خود در ارتباط بودند و از نظر فرهنگی و تجاری با آنها تبادل داشتند. این ارتباطات گسترده، بر آثار به دست آمده از مارلیک تأثیر گذاشته و باعث تنوع و پیچیدگی این آثار شده است. نکته این است که از آثار برجای مانده از آنان می‌توان فهمید که به شدت ثروتمند بودند؛ به خصوص وقتی آثار به جای مانده از آنان را با آثار به جای مانده از تپخ سیلک مطابقت می‌دهیم.
با توجه به یافته‌های باستان‌شناسی، می‌توان گفت که تپه مارلیک یک گنجینه ارزشمند تاریخی است که می‌تواند اطلاعات زیادی را در مورد تمدن‌های باستانی ایران در اختیار ما قرار دهد. این تپه، پنجره‌ای است رو به گذشته‌ای دور و ناشناخته که با کاوش‌های بیشتر، می‌توان رازهای بیشتری از آن را کشف کرد.
عموما با مرور تاریخ شمال ایران در دوران باستان، گویی که برخی از صفحات تاریخ مخدوش شده باشد، نمی‌توانیم با قاطعیت از قدمت برخی بناها صحبت کنیم. این در حالی است که برخی دیگر از بناها ریشه و تاریخ واضحی دارند. در ادامه برخی از زیباترین بناها و جاهای دیدنی شمال ایران را معرفی می‌کنیم و مختصرا به تاریخ هر یک می‌پردازیم.
قلعه رودخان، دژی استوار و تاریخی است که در دل جنگل‌های سرسبز گیلان خودنمایی می‌کند. این قلعه که به "قلعه هزار پله" نیز شهرت دارد، با معماری بی‌نظیر و قدمت طولانی خود، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم ایران محسوب می‌شود. قلعه رودخان با بیش از ۱۶۰۰ پله، گردشگران را به سفری ماجراجویانه در دل تاریخ دعوت می‌کند.
این قلعه که در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده که احتمالا از دوران ساسانیان تا دوره زندیه مورد استفاده قرار گرفته است. معماری آجری و سنگی قلعه، همراه با برج‌ها و باروهای مستحکم آن، حکایت از استحکام و شکوه این بنای تاریخی دارد.
بازدید از قلعه رودخان، سفری است به اعماق تاریخ و طبیعت. گردشگران در این مکان می‌توانند از نزدیک با معماری منحصر به فرد قلعه آشنا شوند و از چشم‌اندازهای زیبای جنگل‌های گیلان لذت ببرند. پیاده‌روی در میان پله‌های تاریخی قلعه، تجربه فراموش‌نشدنی است که به شما امکان می‌دهد تا از نزدیک با سبک زندگی مردم در گذشته آشنا شوید. قلعه رودخان با تمام عظمت و شکوه خود، همچنان رازهای بسیاری را در دل خود نهفته دارد که منتظر کشف شدن هستند.
برای رفتن به قلعه رودخان باید به استان گیلان، ۲۰ کیلومتری جنوب غربی فومن، بالای روستای رودخان بروید.
کاروانسرای تی تی، نگینی درخشان در دل طبیعت گیلان است که داستان‌های بسیاری از خود به یادگار گذاشته است. این بنای تاریخی که قدمت آن به دوره صفوی بازمی‌گردد، در مسیر کاروان‌هایی قرار داشت که از لاهیجان به دیلمان و طالقان می‌رفتند. این کاروانسرا که به دلیل موقعیت استراتژیکش اهمیت بسیاری داشته، در گذشته پناهگاه مسافران و کاروانیان بوده است.
معماری بی‌نظیر و مصالح بومی به کار رفته در ساخت این بنا، از جمله سنگ‌های رودخانه‌ای، ملاط ساروج و آجر، نشان از هنر و دانش بالای معماران ایرانی در آن دوران دارد. کاروانسرای تی تی که در سال‌های اخیر به عنوان لوکیشن فیلم و سریال‌های ایرانی مورد توجه قرار گرفته، امروزه به یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم گیلان تبدیل شده است.
با وجود گذشت سال‌ها، کاروانسرای تی تی همچنان استوار ایستاده و روایتگر تاریخ و فرهنگ این سرزمین است. این بنای تاریخی که در سال ۱۳۷۵ به ثبت ملی رسیده، نیازمند توجه و نگهداری بیشتری است تا برای نسل‌های آینده حفظ شود.
برای رفتن به کاروانسرای تی تی باید به ستان گیلان، شهرستان سیاهکل، بخش مرکزی، دهستان توتکی، کیلومتر ۱۴ جاده سیاهکل – دیلمان بروید.
غار دربند رشی، در دل جنگل‌های سرسبز گیلان و در دامنه کوه درفک، گنجینه‌ای از تاریخ و طبیعت را در خود جای داده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این غار، پرده از رازی شگفت‌انگیز برداشت؛ کشف آثاری از زندگی انسان‌ها در بیش از 200 هزار سال پیش، غار دربند رشی را به یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های شناخته شده در ایران تبدیل کرده است. ابزارهای سنگی و بقایای جانورانی که در این غار کشف شده‌اند، نشان از زندگی شکارچیان عصر سنگ در این منطقه دارد و تصویری روشن از محیط زیست و شیوه زندگی انسان‌های اولیه در ایران به ما ارائه می‌دهد.
کشف این غار و بررسی یافته‌های آن، مرزهای دانش ما درباره تاریخ سکونت انسان در ایران را گسترش داده و نشان می‌دهد که سرزمین ما از دیرباز زیستگاه انسان بوده است. غار دربند رشی به عنوان یک میراث ارزشمند طبیعی و تاریخی، فرصتی استثنایی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و باستان‌شناسی فراهم می‌کند تا به مطالعه و بررسی بیشتر این منطقه بپردازند.
برای رفتن به غار دربند رشی باید به استان گیلان، شهرستان رودبار، بخش رحمت آباد و بلوکت، جنوب روستای رشی بروید.
قلعه کول، یکی از گنجینه‌های تاریخی ماسال، بر فراز تپه‌ای مشرف به طبیعت سرسبز این منطقه خودنمایی می‌کند. این قلعه باستانی که قدمتی بیش از هزار سال دارد، در روستای قلعه کول واقع شده است. با وجود اینکه از شکوه گذشته این دژ تنها بقایایی به جا مانده، اما همچنان به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران مورد توجه گردشگران و تاریخ‌دوستان است. برای رسیدن به قلعه کول، باید از جاده آسفالته ماسال به کیشه خانی عبور کرد و پس از آن، مسیر کوتاهی را پیاده پیمود. این قلعه با چشم‌اندازی بی‌نظیر از طبیعت اطراف، یادآور تاریخ پرفراز و نشیب این منطقه است.
برای رفتن به قلعه کول باید به استان گیلان، ماسال، بخش مرکزی، دهستان ماسال، روستای قلعه کول (روستای تاس کوه) بروید.
مناره‌ی تاریخی بازار گسکر، یادگاری از دوران سلجوقیان، در روستای مناره بازار صومعه‌سرا خودنمایی می‌کند. این مناره‌ی مخروطی شکل که در گذشته ۳۰ متر ارتفاع داشته، به دلیل زلزله بخشی از ارتفاع خود را از دست داده است. با این حال، این اثر تاریخی با سادگی و زیبایی خاص خود، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. تزئینات محدود و خطوط ساده آجری، بر روی بدنه این مناره خودنمایی می‌کند. این اثر ارزشمند که در میان جاذبه‌های گردشگری صومعه‌سرا قرار دارد، از سال ۱۳۷۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران مورد حفاظت قرار گرفته است.
برای رفتن به مناره بازار گسکر باید به استان گیلان، صومعه سرا، روستای مناره بازار بروید.
محوطه تاریخی هفت دغنان، نگینی درخشان از تمدن ایران با قدمتی دوازده‌صد ساله، در دل جنگل‌های گیلان می‌درخشد. این شهر باستانی که زمانی مرکز حکومت امرای گسکر بوده، با بقایایی چون خانه‌ها، حمام‌ها، پل‌های خشتی و بازارهای پررونق، حکایت از شکوه و عظمت گذشته خود دارد.
کشف قطعات سفالین منقوش، سکه‌های صفوی و بقایای بازار، گواهی بر اهمیت تجاری و اقتصادی این شهر در دوران اسلامی است. گور سید خروسه نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی این محوطه، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. هفت دغنان، که در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسیده است، امروزه به عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران، پذیرای پژوهشگران و گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و تمدن است.
برای رفتن به محوطه تاریخی هفت دغنان باید به استان گیلان، شهرستان صومعه سرا، ۲۵ کیلومتری صومعه سرا، روستای بهمبر بروید.
اسبه ریسه، روستایی در شهرستان ماسال، میزبان یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های تاریخی ایران است. این منطقه باستانی که قدمتی به هزاره پیش از میلاد دارد، با فضاهای معماری منحصربه‌فرد، بقایای دیوارهای دفاعی و گورستان‌هایی با استودان‌های افقی و طاق‌باز، گواهی بر تمدن کهن این سرزمین است.
حفاری‌ها در این محوطه باستانی به کشف اشیاء ارزشمندی مانند لوازم نساجی و سفالینه‌های متنوع منجر شده است. اسبه ریسه با ثبت ملی در سال ۱۳۸۶، به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم ماسال شناخته می‌شود و هر ساله پذیرای گردشگران و باستان‌شناسان بسیاری است که برای کشف رازهای این تمدن کهن به این منطقه سفر می‌کنند.
برای رفتن به منطقه باستانی اسبه ریسه باید به استان گیلان، شهرستان ماسال، بخش مرکزی، دهستان حومه، روستای اسبه ریسه بروید.
قلعه شاه‌نشین گورج، نگین درخشانی بر تارک کوهستان‌های املش، با قدمتی که به دوران پس از اسلام بازمی‌گردد، حکایت از تاریخ پرفراز و نشیب این منطقه دارد. این دژ مستحکم که در ارتفاعات ۱۶۰۰ متری و در میان طبیعت بکر گیلان جای گرفته، با معماری دفاعی منحصربه‌فرد خود، از جمله دیوارهای بلند و برج‌های سنگی، حکایت از اهمیت استراتژیک آن در گذشته دارد.
برخی پژوهشگران، با توجه به سبک معماری قلعه، آن را به اسماعیلیان نسبت می‌دهند. این اثر تاریخی که در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسیده است، با وجود گذر قرن‌ها، همچنان استوار ایستاده و به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی گیلان، پذیرای تاریخ‌دوستان و گردشگران است. مسیر دسترسی به قلعه، از میان جنگل‌های انبوه و بر روی یال کوهستانی، خود سفری ماجراجویانه است که مناظر بدیع و چشم‌اندازهای بی‌نظیری را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.
برای رفتن به قلعه شاه نشین گورج باید به استان گیلان، بخش رانکوه، دو کیلومتری شمال روستای گورج بروید.
میل امام، یکی از آثار تاریخی ارزشمند املش، بر فراز کوه سومان‌سرا و در ارتفاع ۲۰۰۰ متری از سطح دریا خودنمایی می‌کند. این برج تاریخی که با نام‌های برج امام و آتشکده ساسانی نیز شناخته می‌شود، با مصالحی چون سنگ، آجر و ساروج ساخته شده است. اگرچه امروزه تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده، اما همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری املش مورد توجه قرار دارد.
با توجه به موقعیت استراتژیک و ارتفاع زیاد این برج، برخی معتقدند که از آن به عنوان برج دیدبانی و راهنمای کاروان‌ها استفاده می‌شده است. همچنین، امکان ارسال پیام با استفاده از دود و آتش از دیگر کاربردهای احتمالی این بنا در گذشته بوده است.
برای رفتن به میل امام باید به استان گیلان، شهرستان املش، یک کیلومتری شمال شرق روستای امام بروید.
قلعه بندبن، دژی استوار از سنگ و ساروج در دل روستایی به همین نام، حکایت از تاریخ پرفراز و نشیب گیلان دارد. این قلعه که در گذشته پناهگاهی امن برای اهالی منطقه در برابر هجوم دزدان دریایی بوده، با معماری دفاعی منحصربه‌فرد خود، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
برج ۱۲ متری جنوبی، با سنگ‌اندازهای سالم و دیوارهای سنگی باقیمانده، تنها بازمانده از شکوه گذشته این دژ است. متاسفانه بخش‌هایی از قلعه به دست غارتگران و جویندگان گنج تخریب شده است. با این حال، این اثر تاریخی که در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسیده، همچنان به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ و تمدن ایران، مورد توجه پژوهشگران و گردشگران است.
برای رفتن به قلعه بندبن باید به استان گیلان، شهرستان رودسر، بخش چابکسر، چهار کیلومتری غرب روستای قاسم آباد علیا بروید.
قلعه سلسال، دژی تاریخی بر فراز کوه در نزدیکی لیسار، با قدمتی که به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی تالش محسوب می‌شود. این قلعه که در دوره اسماعیلیه به اوج شکوفایی خود رسید و در دوران صفوی نیز بازسازی شد، بر روی صخره‌ای استوار بنا شده و از دو بخش اصلی تشکیل شده است.
بخش بیرونی قلعه، محوطه‌ای وسیع با دیوارهایی از سنگ رودخانه‌ای است و بخش درونی آن شامل ارگ، محل سکونت حاکم، آب‌انبار، برج نگهبانی و سایر تاسیسات مورد نیاز برای زندگی در قلعه است. این بنای تاریخی که از سنگ و ساروج ساخته شده، با وجود گذر قرن‌ها همچنان استوار ایستاده و به عنوان یکی of جاذبه‌های گردشگری تالش به شمار می‌رود.
برای رفتن به قلعه سلسال باید به گیلان - لیسار در فاصله ۱۵ کیلومتری شهر تالش و مرکز لیسار (روستای قلعه دوش) - ۱۰۰۰ متری جاده ی تالش به آستارا بروید.
قلعه شیندان، نگینی درخشان در مرزهای شمالی ایران، با قدمتی دو هزار ساله بر فراز کوه شیندان خودنمایی می‌کند. این دژ تاریخی که به معنای محل نور بوده و آتشکده‌هایی را در خود جای داده، شاهد رویدادهای مهمی چون قیام حمزه خان تالش در برابر صفویان بوده است. قلعه شیندان که در ارتفاع ۱۸۵۰ متری واقع شده، نه تنها یک بنای تاریخی که گواه بر تمدن کهن منطقه است، بلکه نمادی از مقاومت و پایداری مردمان این دیار در طول تاریخ نیز محسوب می‌شود.
برای رفتن به قلعه شیندان استان گیلان، جاده آستارا به اردبیل، منطقه حیران، بالای روستای ونبین، بالای کوه شیندان بروید.
قلعه گرماور، دژی تاریخی است که بر فراز صخره‌ای بلند در روستای گرماور و در نزدیکی سیاهکل قرار دارد. این بنای ارزشمند که قدمت آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد، در گذشته قلعه‌ای بزرگ و گسترده بوده است اما امروزه تنها برج دیده‌بانی آن و بخش‌هایی از پی ساختمان باقی مانده است. این قلعه که به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری دیلمان شناخته می‌شود، در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسیده و گواهی بر تاریخ کهن و تمدن غنی این منطقه است.
برای رفتن به قلعه گرماور باید به استان گیلان، دیلمان، ۶۰ کیلومتری سیاهکل، روستای گرماور بروید.
مسجد اسپیه مزگت، نگینی درخشان در تاریخ معماری ایران، با قدمتی که به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، در دل طبیعت سرسبز گیلان جای گرفته است. این بنا که در گذشته آتشکده‌ای زرتشتی بوده، پس از ورود اسلام بدون تغییر اساسی به مسجد تبدیل شده و تا امروز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران به حیات خود ادامه داده است.
معماری منحصربه‌فرد این بنا با رواق چهارگوش داخلی و دهلیزهای کناری، گویای اهمیت آن در گذشته به عنوان مکانی مقدس بوده است. اسپیه مزگت که به مسجد سفید نیز معروف است، با معماری اصیل خود، نمادی از تداوم فرهنگ و تمدن در ایران است.
برای رفتن به مسجد اسپیه مزگت باید به گیلان، ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش، رضوانشهر بروید.
