به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آرش جولاده رودبار، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان در گفت و گو با رکنا در خصوص گونه هایی از ماهی هایی که در ایران در خطر انقراض هستند و هر لحظه ممکن است که به این سرنوشت دچار شوند، گفت: هیچ کدام از زردپرماهیان بومی (سونگ Luciobarbus esocinus، گطان L. xanthopterus، برزم L. barbulus ، سلیمانی L. subquincunciatus) و دیگر ماهیان اقتصادی خوزستان نظیر شیربت (Arabibarbus grypus)، بنی (Mesopotamichthys sharpeyi)، شلج (Leuciscus vorax)، از نظر جمعیتی و حفاظتی، در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. با توجه به شرایط موجود در آینده ای نه چندان دور احتمالا تعدادی از گونه یاد شده منقرض و یا در لبه پرتگاه انقراض قرار خواهندگرفت؛ لذا هیچ تضمینی وجود ندارد که بگوییم تا ۲۰ سال دیگر، جمعیتی از هر یک از ماهیان فوق در کشور باقی خواهد ماند. 

ماهیان بومی و اقتصادی خوزستان

جولاده تاکید کرد: باتوجه به خشکسالی های اخیر، احداث سدها، آلودگی ها شهری، روستایی و صنعتی، برداشت های بی رویه آب، صیادی بی رویه (به ویژه با برق) در استان خوزستان، جمعیت زردپرماهیان بسیار کاهش یافته است. همچنین بسیاری از زیستگاه های مطلوب این ماهیان در حوضه های آبریز استان خوزستان به عنوان اصلی ترین زیستگاه این ماهیان از بین رفته است؛ به عنوان مثال زمانی دو تالاب بین المللی هورالعظیم و شادگان، مملو از گونه های زرپرماهیان بودند اما امروزه به دلیل موارد ذکر شده و تهاجم ماهی تیلاپیا، جمعیت این ماهیان به شدت کاهش پیدا کرده و به ندرت صید می شوند.

 وی افزود: روزگاری نه چندان دور، وقتی به شادگان می رفتید، زنان بومی سرپرست خانواری را می دیدید که از طریق فروش ماهی های بومی امرار معاش می کردند؛ ولی پس از ورود ماهی تیلاپیا، جمعیت ماهی های بومی تالاب به شدت کاهش پیدا کرده و بازار فروش ماهیان بومی در حاشیه تالاب شادگان از رونق افتاده است.

تیلاپیاهای موجود در آبهای استان خوزستان

شادگان، خوزستان، بهمن ۱۳۹۵

هورالعظیم، سوسنگرد، خوزستان، بهمن ۱۳۹۶

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان با اشاره به اینکه باتوجه به شرایط وخیم ماهیان بومی و اقتصادی خوزستان، سازمان های متولی نظیر شیلات می بایست با یک برنامه ریزی مدون و دقیق علمی، این گونه های ارزشمند را تکثیر و بچه ماهیان را در زیستگاه مناسب رهاسازی کنند؛ اما به نظر می رسد در حال حاضر متولیان امر همت لازم را در این زمینه را ندارند، افزود: باید توجه داشت که در ابتدا می بایست جواب این سوال را از مسئولان مربوطه پرسید. تکثیر و تولید بچه ماهی بومی از نظر زمانی وقت گیر است و نیاز به مطالعه های ژنتیکی، زیست شناسی و بوم شناسی مختص هر گونه را دارد و سازمان شیلات می بایست مشقت تکثیر این ماهیان و هزینه بیشتر را در نظر گیرد؛ لذا به نظر می رسد این موارد باعث شده این سازمان راه راحت تری را انتخاب کند یعنی به جای تکثیر ماهیان بومی ایران، ماهیان غیربومی و چینی مانند فیتوفاگ (Hypophthalmichthys molitrix)، بیگ هد (H. noblilis)، کپورمعمولی(Cyprinus carpio) و آمور (Ctenopharyngodon idella) را که راحت تر و ارزان تر تکثیر می شوند را به تعداد قابل توجهی از پرورش دهندگان محلی خریداری کرده و سپس بدون مطالعه میدانی، مکان یابی و ظرفیت سنجی زیستگاه در منابع بکر آبی ایران رهاسازی کند. 

این پژوهشگر اذعان کرد: تقریبا در تمامی موارد ماهی دار کردن منابع آبی کشور با کپورماهیان چینی، ماهیان هرز دیگری مانند گاوماهی چینی (Rhinogobius sp.)، کاراس(Carassius spp.)، تیزه کولی(Hemiculter leucisculus)، آمورچه(Pseudorasbora parva)، مرواریدماهی(Alburnus hohenackeri)، و... به زیستگاه های طبیعی وارد می شوند. این ماهی ها غالبا دارای اندازه بسیار کوچک (حدود سه بند انگشت) فاقد ارزش خوراکی، اقتصادی و بوم شناختی با شدت تغذیه و تولید مثل بالا و در رقابت غذایی و زیستگاهی با ماهی های بومی ایران هستند. درصد بالایی از تانکر بچه ماهیان سازمان شیلات آلوده به همین ماهیان مهاجم و غیربومی است؛ لذا وقتی می خواهند یک پهنه آبی طبیعی ایران مانند رودخانه مثلا دز را ماهی دار کنند به صورت ناخواسته این انتقال ماهیان غیربومی صورت می گیرد.

جولاده با اشاره به اینکه این کار احتمالا مافیا دارد، گفت: علی رغم اینکه سازمان محیط زیست پرورش ماهیان غیربومی نظیر تیلاپیا را در کشور ممنوع کرده است، اما در کمال تعجب در تهران، در هر ساعتی از شبانه روز که اراده کردید، می توانید با یک تماس و ظرف مدت کوتاهی بچه ماهی تیلاپیا را درِ منزل تحویل بگیرید! حتی در سایت دیوار نیز آگهی های فروش بچه ماهی تیلاپیا به وفور موجود است.

آرش جولاده افزود: به دلیل این قبیل رهاسازی های غیرعلمی و کارشناسی نشده، سازمان شیلات و دیگر متولیان امر، در حال حاضر تمامی حوضه های آبریز کشور به گونه های مهاجم و غیربومی به شدت آلوده شده است به نحوی که در برخی از سدها و تالاب ها جمعیت میلیونی تشکیل داده اند و از بین بردن آنها با دانش امروزی تقریبا غیرممکن و یا بسیار هزینه بر است.

او در ادامه تاکید کرد: مسئولان امر صرفا به فکر افزایش تولید ماهی به هر قیمتی هستند و می خواهند با تزریق گونه های غیربومی نظیر تیلاپیا و کپور ماهیان چینی، تولید پروتئین کنند. در صورتی که ضرر تولید ماهیان غیربومی در اغلب موارد بیشتر از منفعت آن برای کشور بوده است؛ به عنوان مثال خوزستان ایران یکی از اصلی ترین زیستگاه های ماهی سونگ با طولی نزدیک 5/1 متر و حدود 100 کیلوگرم وزن است که در جهان کم نظیر است. می شد با برگزاری تورهای بین المللی ماهیگیری ورزشی (بگیر و رها کن) این گونه در این استان، برای کشور ارزآوری بالایی کرد و با ارز موجود، علاوه بر حفظ زیستگاه و گونه، پروتین باکیفیت تری نیز وارد کرد؛ اما با معرفی گونه های غیربومی و از بین بردن زیستگاه های آن در کشور به بهانه تولید بیشتر تقریبا جمعیت این گونه را در کشور از بین بردیم.

وی در پاسخ به اینکه با این شرایط چه اتفاقی برای زیست بوم های آبی می افتد؟ گفت: احتمالا درکوتاه مدت و میان مدت، بخشی از ماهیان بومی و بومی اختصاصی ارزشمند ایران را از دست خواهیم داد.

 وی افزود:  پس از گذشت زمان اندکی از معرفی ماهیان غیربومی منبع آبی مملو از این ماهیان شده که در جمعیت میلیونی  تشکیل می دهند. این ماهیان که رقیب غذایی، زیستگاهی و تولیدمثلی ماهی های بومی و بومی اختصاصی ایران می شوند که با گذشت زمان بازنده اصلی این رقابت تنوع زیستی آبزیان بومی ارزشمند کشورمان است. در آبهای داخلی کشور ما حدود 86 گونه ماهی آب شیرین وجود دارد که مختص ایران است و در هیچ کجای دنیا یافت نمی شوند. ماهیان بومی اختصاصی ایران برای ما مثل تخت جمشیدهای زنده ای هستند که در آب زندگی می کنند. این ماهی ها میلیون سال در جغرافیای ایران زندگی کرده اند؛ یعنی گنج های زیستی کشور هستند که این روزها با بی توجهی مفرت مواجه شده اند.

او تاکید کرد: در حال حاضر گورخرماهی پارسی (Esmaeilius persicus) در آب های ایران منقرض شده است و چند گونه دیگر مثل گورخرماهی اصفهان (Esmaeilius isfahanensis) ، لوچ کوتوله سزار (Turcinoemacheilus christofferi)  لوچ طلایی کُر (Oxynoemacheilus tongiorgii) گورخرماهی گنو (Aphaniops ginaonis) و... را نیز در نوبت انقراض داریم؛ اما متاسفانه محوریت برنامه های حفاظتی و حمایتی سازمان محیط زیست به جای گونه های بومی اختصاصی معطوف به ماهی خال قرمز است که در بهترین حالت برای برخی از حوضه های آبریز ایران گونه غیر بومی محسوب نمی شود حال آنکه این گونه در حوضه کارون حتی غیربومی است.

این پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان گفت: سال هاست که معرفی گونه های غیربومی به منابع آبی کشور رویه اصلی سازمان شیلات است. قسمت خطرناک ماجرا اینجاست که انتقال گونه های غیربومی اخیرا به چشمه ها کوچک و بکر که دارای تنوع زیستی بسیار غنی هستند نیز کشیده شده است. همچنین لازم به ذکر است معرفی گونه های غیربومی به این شکل نیز، بسیاری از انگل ها را  نیز در بین حوضه های آبریز ایران نیز انتقال می دهد. چه بسا ممکن بود تا قبل از  معرفی گونه غیربومی هیچگاه زیستمنپان بومی رودخانه های ایران، در حالت طبیعی با آن بیماری و انگل برخورد نمی کردند. برای مثال حوضه های رودخانه های دز، کارون، کرخه و... طی فرایندهای زمین شناسی، میلیون ها سال پیش از هم جدا شده اند؛ حالا وقتی مثلا از حوضه کاسپین بچه ماهی را به حوضه های جنوبی می برند، امکان انتقال انگل و بیماری های احتمالی نیز همراه با آن بسیار بالاست.

وی تاکید کرد: ماهی دار کردن رودخانه ها با گونه های غیر بومی و گرفتن عکس یادگاری توسط متولیان امر در سازمان های حامی و حافظ تنوع زیستی کشور مانند سازمان محیط زیست و شیلات یک اقدام ناثواب است و برخلاف ادعای مطرح شده هیج کمکی به حفظ تنوع زیستی ایران نخواهد کرد.