استفاده از ابزارهای عبور از فیلترینگ (فیلترشکن) به یکی از راهکارهای اصلی کودکان و نوجوانان نسل زِد و آالفا ایرانی جهت دسترسی به اینترنت بدونِ محدودیت بدل گردیده است. اعمالِ فیلترینگ گسترده در ایران طی سال‌های اخیر، بسیاری از کودکان و نوجوانان را به استفاده بدون مرز از فیلترشکن‌ها سوق داده است. دسترسی نامحدود به محتوای فیلترشده، که غالباً بدونِ نظارت والدین و نهاد خانواده صورت می‌گیرد، پیامدهای جبران‌ناپذیری در ابعادِ حقوقی، اجتماعی و روانی کودکان دارد.باتوجه به افزایش ضریبِ نفوذ اینترنت در ایران و رشد استفاده از تلفن‌های همراه هوشمند در میان کودکان (یا بومیان اینترنت)، شناختِ دقیق این پدیده و پیامدهای آن ضرورت دارد.

مطابق با گزارش‌های رسمی و پژوهش‌های مرکز آمار ایران و کمیسیونِ صنایع مجلس، حدود ۹۰ درصد کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند و در میان این کاربران، سهمِ کودکان و نوجوانان به‌ویژه در سنین ۱۵ تا ۱۷ سال بسیار و بسیار چشمگیر است؛ ۹۷ درصد کودکان و نوجوانان و ۶۳ درصد کودکان زیر ۱۳ سال حداقل یکبار از فیلترشکن‌ها استفاده کرده‌اند. این آمار قابل تامل نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان یکی از گروه‌های اصلی کاربران فیلترشکن در ایران هستند و این استفاده‌ی گسترده غالباً با آگاهی ناکافی از مخاطرات امنیتی و روان‌شناختی صورت می‌گیرد.

مطابق با ماده‌ی ۱۳ کنوانسیونِ حقوق کودک ملل متحد، کودکان این حق را دارند به اطلاعاتِ ایمن و مناسب سن خود دسترسی داشته باشند و فیلترینگ گسترده این حق را نقض کرده و کودکان را مجبور به استفاده از ابزارهای خطرناک و غیر ایمن می‌نماید و این وضعیت به نوعی نقضِ حریم خصوصی و حق بر حفاظت آن‌ها نیز محسوب می‌شود، زیرا بسیاری از فیلترشکن‌ها اطلاعات کاربران را ذخیره و به فروش می‌رسانند.

حال باید دید که پیامدهای روانی و آموزشی استفاده از فیلترشکن‌ها چیست؟۱-اولین پیامدِ مهم دسترسی به محتوای نامناسب است، زیرا استفاده از فیلترشکن کودکان را در معرض محتوای خشونت‌ آمیز، پورنوگرافی و اطلاعات نادرست قرار می‌دهد؛۲-اعتیاد دیجیتالی که دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین بدون محدودیت، منجر به اعتیاد اینترنتی و کاهش بهره‌وری تحصیلی کودکان می‌شود؛۳-کاهش تعاملات اجتماعی واقعی از دیگر چالش‌های استفاده از فیلترشکن‌ها است و استفاده‌ی افراطی از اینترنت موجب انزوای اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی کودکان می‌شود.

مخاطراتِ امنیتی و فنی استفاده از فیلترشکن‌ها چیست؟ بسیاری از فیلترشکن‌ها (VPN)، به‌ویژه نسخه‌های رایگان، دارای ضریب ِامنیت بسیار پایین و مستعد ِنفوذ هکرها هستند که این مسئله اطلاعات خصوصی کودکان را در معرض خطر قرار داده و ممکن است منجر به سرقت داده یا سوءاستفاده‌های مالی و روانی گردد.

نقش دولت در این زمینه چیست؟

۱-سیاست‌گذاری هوشمند؛ دولت می‌تواند از فناوری‌های هوشمند جهت شناسایی و محدود نمودن محتوای واقعاً نامناسب استفاده کرده و دسترسی کودکان به محتوای آموزشی و سرگرمی مناسب را تسهیل نماید.

۲-آموزش‌های عمومی؛ با آموزش همه‌چیز امکان‌پذیر است و آگاهی‌بخشی به والدین و کودکان درباره‌ی خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها و روش‌های ایمن استفاده از اینترنت ضروری است که این آموزش‌ها می‌بایست در سطح پیش دبستان‌ها و مدارس و از طریق رسانه‌ها صورت گیرد.

۳-ایجاد جایگزین‌های بومی و با کیفیت برای کودکان؛ توسعه‌ی پلتفرم‌های بومی جذاب و امن برای کودکان، می‌تواند دسترسی به محتوای مناسب و سرگرمی‌های ایمن را تضمین نماید.

۴-بازنگری در مسئله‌ی فیلترینگ؛ نقشِ رییس‌جمهور منتخب جناب اقای دکتر پزشکیان و دولتِ محترم ایشان در بازنگری سریع و بدون تعلل در سیاست‌های فیلترینگ و تعدیل محدودیت‌ها می‌تواند نیاز به استفاده از فیلترشکن‌ها را کاهش داده و حقوقِ کودکان در دسترسی به اطلاعات را تضمین نماید.

استفاده از فیلترشکن‌ها توسط کودکان در ایران پیامدهای متعددی در ابعادِ اجتماعی، روانی و حقوقی به همراه دارد. با تدوین سیاست‌های متوازن، آموزش فراگیر و توسعه‌ی زیرساخت‌های ایمن، می‌توان از آسیب‌های این پدیده کاست و محیطی سالم‌تر برای کودکان در فضای مجازی فراهم کرد زیرا استفاده‌ی گسترده کودکان از فیلترشکن در ایران به‌وضوح نشان‌دهنده‌ی وجود شکاف جدی میان سیاست‌گذاری‌های اینترنتی و نیازهای واقعی کاربران است. با اتخاذِ سیاست‌های هوشمندانه‌تر، نظارت مسئولانه و احترام به حقوق کودکان، می‌توان این بحران را به فرصتی برای ارتقای کیفیتِ دسترسی و ایمنی فضای مجازی تبدیل نمود. جناب آقای دکتر پزشکیان لطفاً همین حالا اقدام کنید! فردا دیر است..

* مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان