طبق تبصره ۲ ماده ۷۶ قانون بیمه تأمین اجتماعی، مشاغل سخت و زیان‌آور به مشاغلی اطلاق می‌شود که عوامل محیطی مانند فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در آن‌ها غیر استاندارد است و فرد با انجام این کارها فشارهای جسمی و روانی زیادی را تجربه می‌کند که می‌تواند به بیماری‌ها و عوارض مختلف منجر شود.
ماده یک آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور این مشاغل را به دو دسته تقسیم کرده است:
الف) مشاغلی که به‌طور طبیعی سخت و زیان‌آور هستند، اما با رعایت تدابیر بهداشتی، ایمنی و فنی مناسب، می‌توان از سختی و زیان‌آوری آن‌ها کاست.
ب) مشاغلی که ذاتاً سخت و زیان‌آور هستند، و با رعایت تدابیر بهداشتی و ایمنی، نمی‌توان به‌طور کامل از سختی و زیان‌آوری آن‌ها کاست.
بر اساس قانون، افرادی که در مشاغل سخت و زیان‌آور مشغول به کار هستند، باید روزانه ۶ ساعت و در هفته ۳۶ ساعت کار کنند و اضافه‌کاری در این مشاغل مجاز نیست.
علی صادقی‌زاده، کارشناس حقوقی، در یک برنامه تلویزیونی به شرایط بهره‌مندی از مزایای مشاغل سخت و زیان‌آور پرداخت و بیان کرد: فردی که ۲۰ سال در شغل سخت و زیان‌آور کار کرده است، کارفرما موظف است وضعیت سلامتی او را سالی یک‌بار بررسی کند تا از خطرات احتمالی پزشکی مطلع شود.
وی افزود: افراد مشغول به کار در مشاغل سخت و زیان‌آور می‌توانند با ۲۰ سال سابقه، بدون شرط سنی، بازنشسته شوند. مهم‌تر اینکه این افراد باید روزانه ۶ ساعت و حداکثر ۳۶ ساعت در هفته کار کنند و هیچ‌گونه اضافه‌کاری در این مشاغل مجاز نیست.
وی ادامه داد: در صورتی که فرد قبل از رسیدن به ۲۰ یا ۲۵ سال سابقه، مشکلات جسمی یا روحی پیدا کند، می‌توان او را به کمیسیون ماده ۹۱ قانون تأمین اجتماعی ارجاع داد و اگر پس از معاینات پزشکی مشخص شد که فرد توان ادامه کار را ندارد، حتی پیش از پایان مدت مقرر می‌تواند بازنشسته شود.
صادقی‌زاده همچنین به مشکلات ناشی از عدم اعلام دقیق عنوان شغل توسط کارفرما اشاره کرد و گفت: برخی کارفرمایان به دلیل عدم پرداخت ۴ درصد اضافه بیمه، عنوان شغلی کارگر را اشتباه اعلام می‌کنند. در چنین مواردی کارگر می‌تواند به هیئت تشخیص اداره کار مراجعه کند تا عنوان شغلی خود را اصلاح کرده و سپس برای بازنشستگی اقدام کند.
مشاغلی همچون کار در معدن، حفر قنات، کار در کوره‌های مذاب، جمع‌آوری و دفن زباله‌ها، کار در محیط‌های پرصدا، سمپاشی و ضدعفونی کردن، آتش‌نشانی، غواصی تحت فشار غیرطبیعی، و کار در معرض تشعشات رادیواکتیو جزو مشاغل سخت و زیان‌آور محسوب می‌شوند.
علاوه بر این، مشاغلی مانند کار در ندامتگاه‌ها و زندان‌ها، کار در مراکز روان درمانی و خبرنگاری نیز تحت شرایط خاص می‌توانند به عنوان مشاغل سخت و زیان‌آور شناخته شوند.
کارفرمایان موظفند پس از احراز شرایط بازنشستگی بیمه‌شدگان شاغل در این مشاغل، معادل ۴ درصد میزان مستمری آنان را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت کنند و همچنین قبل از شروع کار در مشاغل سخت و زیان‌آور، معاینات پزشکی لازم را برای کارگران انجام دهند.
سوابق کار در این مشاغل به‌طور یک و نیم برابر محاسبه می‌شود، و کسانی که ۲۰ سال سابقه کار متوالی یا ۲۵ سال سابقه کار متناوب در مشاغل سخت و زیان‌آور دارند و حق بیمه این ایام را پرداخت کرده‌اند، می‌توانند درخواست بازنشستگی خود را ثبت کنند.
متقاضیان بازنشستگی در این مشاغل می‌توانند برای ثبت درخواست و بارگذاری مدارک به سامانه مشاغل سخت و زیان‌آور وزارت کار به نشانی srk.mcls.gov.ir مراجعه کنند.
