ایران‌دخت خوانساری: کنفرانس محرمانه‌ی تهران با نام رمز «یوریکا» بین سران متفقین در میانه‌ی جنگ دوم جهانی یکی از چند کنفرانسی بود که با هدف طراحی گام بعدی در جنگ و ارزیابی چهره‌ی جهان پس از آن تشکیل می‌شد. این کنفرانس از ششم تا نهم آذر ۱۳۲۲ به صورت کاملا محرمانه در سفارت شوروی در تهران برگزار شد.
عدم اطلاع‌رسانی درباره این کنفرانس در جراید تا پایان برگزاری، صرفا جهت حفظ محرمانگی آن بود. نکته‌ی قابل تامل اینکه در پایان این کنفرانس با تلاش دولت ایران که آن وقت علی سهیلی سکان‌دارش بود سه کشور اعلامیه‌ای را مبنی بر احترام به تمامیت ارضی ایران امضا می‌کنند.
توجیه جراید
علی سهیلی نخست‌وزیر روز سیزدهم آذر ۱۳۲۲ یعنی چهار روز پس از اتمام کنفرانس تهران، طی نشستی مطبوعاتی که با حضور سران کشور و لشکری و ارباب جراید در تالار وزارت خارجه تشکیل داد، مراتب امر را به اطلاع آن‌ها رسانید و به جراید تاکید کرد که آن را به اطلاع عموم برسانند. در ادامه بخشی از گزارش خبرنگار مجله‌ی «اطلاعات هفتگی» (مورخ ۱۸ آذر ۱۳۲۲) از نشست یادشده را می‌خوانید:
در هفته‌ی گذشته تهران پایتخت شاهنشاهی ایران شاهد بزرگ‌ترین روزهای تاریخی خود بود و روزولت رئیس‌جمهوری کشورهای متحد آمریکا و مارشال استالین نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و چرچیل نخست‌وزیر امپراتوری انگلستان به اتفاق جمعی از سران لشکری و سیاسی کشورهای خود و مولوتف کمیسر خارجه‌ی اتحاد جماهیر شوروی و ایدن وزیر امور خارجه‌ی دولت امپراتوری انگلستان در تهران حضور به هم رسانیده و کنفرانسی در تهران تشکیل دادند که روز اول دسامبر پایان یافت.
در تالار وزارت خارجه
روز یکشنبه ۱۳ آذر برای اینکه جریان این کنفرانس و موفقیت‌هایی که نصیب دولت و ملت ایران شده است به استحضار عموم برسد ساعت ده و نیم صبح هیأت دولت و سران لشکر و بسیاری از رجال و محترمین و نمایندگان مجلس شورای ملی و مدیران جراید در تالار وزارت امور خارجه حضور یافتند. سپس به تالار سخنرانی وزارت امور خارجه هدایت شدند. در این موقع آقای نخست‌وزیر گزارش زیر را راجع به جریان کنفرانس تهران به اطلاع حاضرین رسانیدند.
بیانات آقای نخست‌وزیر
به طوری که همه‌ی آقایان استحضار دارند بعد از کنفرانس مسکو مذاکراتی در تمام محافل سیاسی در اطراف تشکیل یک کنفرانس عالی به شرکت رؤسای سه دولت متفق در یکی از نقاط دنیا جریان داشت ولی محل کنفرانس غیرمعلوم بود و شاید تا ختم کنفرانس هم همین‌طور این محل مجهول باقی ماند.
اکنون که کنفرانس تمام شده و همه‌ی اشخاص عالی‌مقام که در آن کنفرانس شرکت داشته‌اند به کشورهای خود بازگشت نموده‌اند، اینجانب در کمال خوش‌وقتی رسما اظهار می‌دارم که کنفرانس عالی سه دولت در تهران تشکیل شد و تهران پایتخت شاهنشاهی این مزیت و امتیاز را حاصل نمود که رؤسای کشورهای بزرگ دوست و متحد ما در این‌جا و مرکز این حکومت اساس و پایه‌های محکم آزادی و آسایش ملل را طرح‌ریزی نموده‌اند.
شرح مختصری از ترتیب تشکیل و جریان این کنفرانس در آن حد که می‌توانم به اطلاع آقایان برسانم به قرار زیر است:
در ۲۹ آبان‌ماه ۱۳۲۲ آقای کاردار شوروی ملاقاتی از اینجانب نموده موضوع تشکیل کنفرانس سه دولت را تشکیل داد. اینجانب مسرت و خوش‌وقتی دولت ایران را از این حسن نظر که نسبت به کشور شاهنشاهی ابراز نموده‌اند اظهار داشتم.
روز چهارم آذرماه سفارت کبرای شوروی خبر ورود مارشال استالین، مولوتوف کمیسر خارجه وهمراهان را اطلاع داد و نامه‌ی زیر را به آقای ساعد وزیر امور خارجه رسانید.
نامه‌ی سفارت کبرای شوروی
آقای وزیر
افتخار دارم به اطلاع شما برسانم که امروز ۲۶ نوامبر مارشال اتحاد شوروی یوسف ویسار یونویچ استالین رئیس کمیسرهای ملی اتحاد جماهیر سوسیالیستی و کمیسر ملی اتحاد جماهیر سوسیالیستی و کمیسر ملی امور خارجه آقای ویاچسلاو میخائیلویچ مولوتف با نمایندگان هیات اعزامی شوروی وارد تهران شدند.
بنا به دستور و. م. مولوتف کمیسر ملی امور خارجه‌ی اتحاد جماهیر شوروی افتخار دارم به نام مارشال اتحاد شوروی یوسف ویسار یونویچ استالین و شخص ایشان نیات حسنه‌ی مارشال را به حضور اعلیحضرت شاهنشاه ایران تقدیم و مراتب را به آقای نخست‌وزیر و شخص شما ابلاغ نمایم. موقع را مغتنم شمرده خواهشمندم احترامات فائقه را نسبت به خودتان قبول فرمایید.
همان روز اطلاع دیگری رسید که آقای روزولت رئیس‌جمهور دول متحد آمریکا و آقای چرچیل نخست‌وزیر انگلستان هم روز پنجم وارد خواهند شد و روز پنجم هم وارد شدند.
روز هشتم آذرماه مذاکراتی اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی با آقای روزولت رئیس‌جمهور آمریکا با حضور اینجانب و آقای وزیر دربار شاهنشاهی و وزیر امور خارجه و وزیرمختار آمریکا در طهران به عمل آوردند که کاملا در محیط دوستانه انجام یافت.
در همان روز مذاکراتی هم با آقای چرچیل با حضور وزیرمختار انگلیس راجع به ایران به عمل آمد که حسن تفاهم کامل حاصل بود.
روز نهم آذرماه که مارشال استالین رئیس کمیسرهای اتحاد جماهیر شوروی با حضور آقایان مولوتف کمیسر ملی امور خارجه‌ی شوروی و ماکسیموف کاردار سفارت کبرای شوروی از اعلیحضرت همایونی دیدن نموده نیز مذاکرات دوستانه و صمیمانه بین طرفین به عمل آمده و حسن مناسبات و روابط و داد بین دو کشور تایید شد.
روز نهم آذرماه ساعت دوازده ملاقاتی هم اینجانب و وزیر امور خارجه از آقای مارشال استالین با حضور آقایان مولوتف کمیسر ملی امور خارجه‌ی شوروی و ماکسیموف کاردار سفارت کبرای شوروی به عمل آورده مجددا پیام دوستانه‌ی اعلیحضرت همایونی را به مارشال استالین ابلاغ و راجع به امور مربوطه‌ی ایران تبادل نظرهایی در زمینه‌ی حسن مناسبات بین دو کشور به عمل آمد.
در ملاقات‌های دیگری هم که آقای مولوتف کمیسر ملی امور خارجه از اینجانب و وزیر امور خارجه نمودند و همچنین ملاقاتی که آقای ایدن وزیر امور خارجه‌ی انگلستان از اینجانب به عمل آوردند در باب روابط و مناسبات ایران و متفقین در حال و بعد از جنگ مذاکرات لازم به عمل آمد.
نمایندگان آن دو دولت حسن‌نیت خود را نسبت به امور مربوطه به ایران کاملا آشکار ساختند.
اعلامیه سه دولت درباره ایران
در تعقیب تمام این ملاقات‌ها و مذاکرات تذکاریه‌ای که از طرف وزیر امور خارجه‌ی ایران [محمد ساعد مراغه‌ای] ضمن نامه‌ی دوستانه به عنوان وزاری امور خارجه‌ی شوروی و انگلیس و وزیرمختار آمریکا در تهران (چون وزیرخارجه‌ی آمریکا در تهران نبودند) فرستاده شده بود به امضای روسای کشورهای متفق ما نظریات ایران با حسن قبول تلقی و اعلامیه مبنی بر تصدیق همکاری ایران و کمک‌های آتیه‌ی دول مزبور به ایران و استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران به شرح زیر صادر گردید:
اعلامیه‌ی سه دولت، مورخ اول دسامبر ۱۹۴۳ راجع به ایران
رئیس‌جمهوری کشورهای متحده‌ی آمریکا، نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست‌وزیر ممالک متحده‌ی انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست‌وزیر ایران مایل‌اند موافقت سه دولت را راجع به مناسبات خود با ایران اعلام دارند.
دولت‌های کشورهای متحده‌ی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان کمک‌هایی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصا در قسمت تسهیل وسایل حمل و نقل مهمات از ممالک ماورای بحار به اتحاد جماهیر شوروی به عمل آورده تصدیق دارند.
سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آن‌ها تحمیل می‌کند و کمی وسایل حمل و نقل و همچنین کمی مواد خام و سایر حوایج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند.
راجع به دوره‌ی بعد از جنگ دول کشورهای متحده‌ی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانس‌ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه‌ی مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.
دولت‌های کشورهای متحد آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح‌دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند.
محل امضا: وینستون چرچیل، ژ. و. استالین، فرانکلین د. روزولت
بدیهی است به این وسیله به اطلاع عموم برسد
صبح روز دهم آذرماه روسای کشورهای متفق ما و همراهان آن‌ها با هواپیما به مقصد کشورهای خود عزیمت نمودند.
دولت ایران خوش‌وقت است که محل وقوع این کنفرانس تاریخی نصیب کشور ما و در تهران به عمل آمد و نهایت مسرت را دارد که توافق نظر سه دولت بزرگ در منویات خود به منظور نیل به پیروزی و برقراری صلح جهانی در این‌جا حاصل گردیده است و باز خوش‌وقت است که منافع عالیه‌ی ایران را متفقین ما همواره منظور نظر داشته و مساعدت‌ها و زحمات ما مورد تصدیق روسای معظم سه دولت بزرگ قرار گرفته است.
دولت ایران آتیه‌ی خوشی را برای سعادت ملت ایران نوید می‌دهد و امیدواری کامل دارد که این ملت از زحمات خود نتایج ذی‌قیمت و رضایت‌بخش بگیرد.
اگر مجلس شورای ملی مفتوح بود جا داشت این مطالب و اظهارات مسرت‌انگیز رسما به مجلس شورای ملی گزارش شود. چون مجلس چهاردهم هنوز افتتاح نیافته به آقایان زحمت داد که از جریان امر مستحضر گردند.
به این وسیله بدیهی است مراتب به اطلاع عموم هم خواهد رسید.
۲۵۹
