به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، آرش جولاده رودبار، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان و فعال حوزه محیط زیست در گفت و گو با رکنا گفت: ماهی تیلاپیا نامی عمومی است که به برخی از سیکلیدماهیان (Cichlidae) پرورشی اطلاق می شود. تاکنون متاسفانه ۴ گونه از سیکلید ماهیان غیربومی و مهاجم به آبهای داخلی ایران راه یافته و تشکیل جمعیت داده اند. تیلاپیای شکم قرمز (Coptodon zillii)، تیلاپیای آبی (Oreochromis aureus) تیلاپیای نیل (O. niloticus) و سیکلید زندانی (Amatitlania nigrofasciata). همچنین گزارشاتی از حضور تیلاپیای موزامبیکی (O. mossambicus) نیز اخیراً به دست آمده که نیاز به تایید دارد.

وی در ادامه تاکید کرد: سال 1392 حضور اولین تیلاپیا (شکم قرمز) در ایران رسماً به ثبت رسید کمی بعدتر و در همان سال سیکلید زندانی نیز شناسایی شد، در ادامه و سال 1394 گونه تیلاپیای آبی و در نهایت سال 1396 گونه تیلاپیای نیل در ایران گزارش شد.

آرش جولاده رودبار افزود: ماهی تیلاپیا به دلیل عادات تغذیه‌ای همه‌چیزخواری، انعطاف‌پذیری در نرخ رشد و اندازه بلوغ نسبت به شرایط محیطی، رفتار تهاجمی در زیستگاه‌های محدود تخم‌ریزی، و تحمل بالا در برابر شرایط سخت محیطی، قادر است رقابت را بر گونه‌های بومی ارزشمند تحمیل کند. این ویژگی‌ها، تیلاپیا را به گونه‌ای مهاجم و موفق با پتانسیل تبدیل شدن به آفت در مناطق جدید معرفی‌شده تبدیل کرده است. افزون بر این، گونه‌هایی که از نظر زیستگاهی انعطاف‌پذیر، در تغذیه فرصت‌طلب، و در برابر شرایط محیطی مقاوم هستند، معمولاً در زیستگاه‌هایی که به دلیل تأثیرات انسانی نظیر ساخت سدها و آلودگی مختل شده‌اند، برتری رقابتی بیشتری دارند. ازاین‌رو، معرفی تیلاپیا می‌تواند در تعامل با دیگر عوامل انسانی، به کاهش یا حتی نابودی ذخایر گونه‌های بومی منجر شود.

گونه های بومی، بازار روز شادگان؛ در گذشته گونه های بومی به طور گسترده برای فروش به بازار آورده می شد

ماهی تیلاپیا، بازار روز شادگان؛ امروزه تقریباً در بساط ماهی فروشان محلی دیگر اثری از گونه های ارزشمند و بازارپسند بومی نیست

پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان گفت: متأسفانه در ایران توجه چندانی به پیامدهای منفی زیست‌محیطی و اجتماعی-اقتصادی ماهی تیلاپیا نشده است. همین خلأ باعث شده که مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و سازمان شیلات در تلاش باشد تا این گونه را به‌عنوان گزینه‌ای مناسب برای تولید پروتئین در سبد غذایی ایرانیان معرفی کند. این در حالی است که علاوه بر ارزش غذایی پایین این ماهی، معرفی آن می‌تواند اثرات مخرب جدی بر محیط زیست داشته باشد. چرا کخ تیلاپیا پس از ورود به زیستگاه های جدید، استراتژی تولیدمثل در اندازه‌های کوچک را در پیش می گیرد و به‌سرعت دسته‌های پرتراکم و کوچک‌جثه ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال، گروه‌هایی چند ده تا چند صدتایی به اندازه دو بند انگشت تا یک کف دست تشکیل می دهد.

وی افزود: سرعت بالای تولیدمثل این ماهی به حدی است که در مدت کوتاهی زیستگاه جدید را به‌طور کامل اشغال کرده و حیات تمامی گونه‌های بومی را به خطر می‌اندازد. در حال حاضر، در برخی مناطق خوزستان جمعیت تیلاپیا به حد انفجار رسیده است، به‌طوری که هیچ گونه بومی در این مناطق باقی نمانده است. با توجه به دانش زیست محیطی کنونی، حذف این گونه از اکوسیستم تقریبا غیرممکن به نظر می‌رسد. با این وجود، در اقدامی شگفت‌آور، مؤسسه تحقیقات و سازمان شیلات به دنبال معرفی گسترده این گونه مهاجم به آب‌های داخلی ایران است، تصمیمی که می‌تواند پیامدهای فاجعه‌باری به همراه داشته باشد.

این کارشناس حوزه محیط زیست تاکید کرد: از زمانی که گونه‌های تیلاپیا در ایران مشاهده شده‌اند، به سرعت و با کمک انسان‌ها دامنه پراکنش خود را گسترش داده‌اند. به عنوان نمونه، فاصله تالاب شادگان تا خلیج گواتر به صورت هوایی حدود 1500 کیلومتر است، اما تیلاپیای شکم‌قرمز اخیرا در بسیاری از استخرهای پرورش میگو در این منطقه مشاهده شده است. همچنین، فاصله شادگان تا سد سیمره حدود 350 کیلومتر است و اکنون جمعیت تیلاپیا به استان ایلام نیز رسیده است. این روند برای سایر گونه‌های تیلاپیا نیز مشاهده شده است و بعید به نظر می‌رسد که این پراکنش گسترده، حداقل در نیمه جنوبی کشور، بدون برنامه و هدف مشخصی انجام شده باشد. به نظر می‌رسد که مافیای پشت پرده تیلاپیا در تلاشند تا این گونه را به‌صورت غیررسمی به سراسر کشور معرفی کرده و سازمان محیط زیست را تحت فشار قرار دهند تا مجوز پرورش رسمی آن را صادر کند. در واقع، هدف این است که با نشان دادن پراکنش وسیع این گونه در سراسر ایران، سازمان محیط زیست را به این نتیجه برسانند که حال که تیلاپیا کل کشور را اشغال کرده، باید مجوز پرورش گسترده آن نیز صادر شود.

آرش جولاده رودبار افزود: مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی ادعا می‌کند که می‌توان با تولید بچه‌ماهی‌های تک‌جنسیتی (تمام نر) و ایجاد ایستگاه‌های کنترل حمل‌ونقل، از پراکنش تیلاپیا در سطح کشور جلوگیری کرد. با این حال، به نظر می‌رسد این برنامه‌ها بیشتر در حد تئوری باقی مانده و از قابلیت اجرایی کافی برخوردار نیستند. در مورد تولید بچه‌ماهی‌های تک جنسیتی، روش‌های موجود بازدهی ۱۰۰ درصدی ندارند. به بیان ساده‌تر، در میان بچه‌ماهی‌های تولیدشده احتمال وجود نمونه‌هایی با قابلیت تولیدمثل همچنان وجود دارد. در خصوص کنترل حمل‌ونقل نیز شواهد نشان می‌دهد که این اقدام عملی نیست. با وجود ممنوعیت‌های فعلی، تمامی گونه‌های تیلاپیا از زمان شناسایی تاکنون دامنه پراکنش خود را به طرز چشمگیری بین 200 تا 1500 کیلومتر افزایش داده‌اند. حال اگر این محدودیت‌ها برداشته شوند، پراکنش این گونه‌ها چه ابعادی به خود خواهد گرفت؟ این امر نشان می‌دهد که اجرای چنین برنامه‌هایی برای جلوگیری از گسترش تیلاپیا، در عمل غیرممکن است.

آرش جولاده رودبار افزود: معرفی ماهی تیلاپیا می‌تواند بیش از 50 گونه بومی و بومزاد در نیمه جنوبی کشور را در معرض خطر انقراض قرار دهد. در میان این گونه‌ها، نمونه‌های بسیار خاص و کم‌نظیری مانند سیکلید هرمز و گورخرماهی هرمز نیز وجود دارند. سیکلید هرمز که به‌عنوان گونه‌ای زیبا و منحصربه‌فرد شناخته می‌شود، در حال حاضر در کشورهای غربی با قیمت‌های بالا به‌عنوان ماهی آکواریومی فروخته می‌شود. اما در ایران، نه تنها از ارزش زیستی و اقتصادی این گونه بهره‌برداری نمی‌شود، بلکه با معرفی تیلاپیا، عملاً در حال از بین بردن زیستگاه و بقای آن هستیم. این رویکرد، نه تنها تهدیدی جدی برای تنوع زیستی کشور به شمار می‌آید، بلکه فرصتی ارزشمند برای بهره‌برداری پایدار از گونه‌های بومی را نیز از بین می‌برد.

سیکلید ایرانی؛ این گونه بسیار زیبا مختص کشور ایران است

سیکلید زندانی در حال دفاع از قلمرو خود در چشمه گلابی؛ این چشمه دارای ۱۲ گونه بومی و بومزاد است. پس از معرفی سیکلید زندانی جمعیت های گونه های گربه ماهی تاجدار کوروش، عروس ماهی پارسی، گورخرماهی داراب به شدت کاهش پیدا کرد

این فعال حوزه محیط زیست تاکید کرد: هنوز در کشور، منابع آبی بکر و دست‌نخورده‌ای وجود دارد که ماهی تیلاپیا به آن‌ها راه نیافته است. در صورتی که جابه‌جایی این ماهی در کشور کنترل نشود یا مجوزی برای پرورش آن صادر شود، احتمال ورود تیلاپیا به زیستگاه‌های طبیعی به شدت افزایش خواهد یافت. این موضوع می‌تواند گونه‌های ارزشمند بومی و بومزاد را به طور جدی تهدید کند. حفظ تنوع زیستی، مسئولیتی است که بر عهده همگان قرار دارد. این میراث گران‌بها از گذشتگان به ما رسیده و ما وظیفه داریم آن را با همان شکل به آیندگان تحویل دهیم. هر فرد باید سهم خود را در پیشگیری از این بحران ادا کند، زیرا سازمان محیط زیست به تنهایی قادر به تحمل این فشارها و ادامه ممنوعیت پرورش تیلاپیا نخواهد بود.

آرش جولاده رودبار در پایان افزود: استرالیا، آمریکا (هاوایی و فلوریدا)، فیلیپین، کنیا (دریاچه ویکتوریا)، برزیل، آفریقای جنوبی، هند و سریلانکا تنها بخشی از کشورهایی هستند که تنوع زیستی آن‌ها به دلیل معرفی ماهی تیلاپیا به شدت آسیب دیده است. برنامه‌های کنترلی در این کشورها نه‌تنها موفق نبوده بلکه میلیاردها دلار هزینه برای مهار پیامدهای این گونه مهاجم به آن‌ها تحمیل کرده است. حال چرا باید ما نیز این تجربه تلخ و پرهزینه را تکرار کنیم؟