پرونده "باجِ باجه"؛ بخش ۱۸۳ __ یکای پول ملی در طول تاریخ چند هزارسالۀ ایران متمدن، سرنوشتی پرفراز و نشیب دارد. طی هزاران سال، هر حکومت با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی خود از واحدهای مختلف پولی استفاده کرده است. این واحدهای پولی، که در هر دوره تغییر کرده‌اند، از سکه‌های زرین هخامنشی گرفته تا ریال امروزی، نمایانگر تحولات اقتصادی و سیاسی کشور بوده‌اند. به عنوان نمونه، در دوران هخامنشیان از سکه‌های زرین به نام «دریک» استفاده می‌شد. در دوران ساسانیان، واحد پولی رایج «دینار» بود که در آن زمان به‌عنوان واحد پایه پولی شناخته می‌شد و حتی به کشورهای عربی نیز صادر می‌شد. همچنین «پشیز» سکه‌های مسین، معادل «فلس» یا «فلوس»بود؛ «پول سیاه» یکی از صفات این یکای پولی است که به دلیل سیاه شدن مس، به آن اطلاق می‌شده است. از دیگر واحدهای رایج پولی در ایران «صنار» است: یکای پایه پول ایران که در زمان ساسانی رواج داشت و از آنجا به کشورهای عربی نیز وارد شد. هر ریال معادل صد دینار بوده است. در دوران غزنویان، «محمودی» به‌عنوان واحد پولی رایج بود و در دوران ایلخانان مغول، «چاو» جایگزین آن شد.
در دوره‌های بعدی، در دوران صفویان، سکه‌ای نقره‌ای به نام «عباسی» رواج پیدا کرد که معادل ۲۰۰ دینار ارزش داشت. واحد «نادری» در زمان افشاریه نیز از دیگر واحدهای پولی رایج تاریخ ایران است. همچنین در دوران قاجار، واحدهای پولی متعددی همچون «پاپاسی» (که کوچک‌ترین و بی‌ارزش‌ترین واحد پولی بود) و «شاهی» (که به‌واسطه ارتباط آن با پادشاهان قاجار به‌عنوان نمادی از سلطنت شناخته می‌شد) در گردش بودند. در همین دوران، واحدهای «قران» و «تومان» نیز به‌عنوان واحدهای اصلی پول ایران متداول شدند.
اما تحول مهم مدنظر ما در تاریخ پول ایران زمانی به‌وقوع پیوست که در اول فروردین ۱۳۱۱، رضا پهلوی در اصلاحات اقتصادی خود، «ریال» را به‌عنوان واحد پولی جدید معرفی کرد. این واحد پولی، که معادل ۰.۰۷۳۲۲۳۸۲ گرم طلا ارزش‌گذاری شد، به‌جای «قران» وارد سیستم اقتصادی کشور شد و تا به امروز به‌عنوان واحد پول رسمی ایران باقی مانده است.
واژه «ریال» از کلمه پرتغالی یا اسپانیایی «real» گرفته شده است، که معادل کلمه انگلیسی «royal» و به معنای «شاهی» است. در اسپانیا، از سال ۱۴۹۷ تا ۱۸۷۰ میلادی، سکه نقره‌ای به همین نام ضرب می‌شده و این اصطلاح به بسیاری از کشورهایی که پس از رنسانس با اسپانیا مراوده داشتند منتقل شده است. کشورهای مختلفی همچون عمان، عربستان سعودی، یمن، قطر و برزیل از این واحد پولی با نام «ریال» استفاده می‌کنند.
در قوانین پولی ایران که در سال ۱۳۵۱ تصویب شد، ارزش «ریال» کمی بیش از یک صدم گرم طلا (۰٫۰۱۰۸۰۵۵ گرم طلا) تعیین شد. اما به‌دلیل تورم‌های مداوم در طول سال‌ها، ارزش «ریال» به‌طور پیوسته کاهش یافته است. تا جایی که اکنون در دی‌ماه ۱۴۰۳، ارزش روز هر «ریال» معادل ۰.۰۰۰۰۰۰۰۱۹۸۰۴۷۲۵۴۰۷۴۸۲۲ گرم طلای ۱۸ عیار است (یعنی هر یک گرم طلا حدود پنجاه میلیون ریال می‌ارزد) که نشان‌دهنده روند کاهشی آن در طول زمان است.
تغییر واحد یا تغییر در نام پول ملی یک کشور در ادبیات اقتصاد بین‌الملل به Redenomination the Currency (معادل «بازتغییر ارز») موسوم است. تصمیم برای «حذف صفر از پول ملی»، تنها مختص ایران نیست و در کشورهای متعددی سابقه داشته است؛ حتی برخی کشورها چند نوبت این تعدیل را انجام داده‌اند. دلیل اصلی این اقدام، معمولاً کاهش شدید قدرت خرید(purchasing power) مردم – ناشی از تورم بالا – است. کاهش ارزش پول، یا افزایش قیمت کالا و خدمات، به شرایطی منجر می‌شود که شخص همراه‌دارندۀ پول را با زحمت مواجه می‌کند؛ به این ترتیب که درصورت علاقه به حمل پول، لازم است فرد میزان قابل توجهی پول همراه داشته باشد؛ و در صورت علاقه به کار با ابزارهای دیجیتال (مانند خودپرداز، کارتخوان فروشگاهی، یا استفاده از ابزارهایی مانند همراه و رایانه) برای انتقال پول، لازم است عملیات دشوارتری انجام دهد. بروز این شرایط، و دلایل متعدد دیگر، سیاستگذاران را مجاب می‌کند تا یکاهای بزرگتری را مبنا قرار دهند؛ که معمولاً – البته نه همیشه – با حذف چند صفر از یکای پول ملی همراه بوده است.
مشهورترین این شرایط، برای آلمان، در سال ۱۹۲۳ رخ داد. در این سال، به دلیل تورم افسارگسیختۀ (hyperinflation) ناشی از جنگ اول جهانی، ارزش پول ملی آلمان تنزل چشمگیری پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که دولت این کشور ناچار شد ۱۲ صفر را از جلوی «مارک قدیم» بردارد. در این زمینه همچنین می‌توان به کاهش «سه میلیون برابری» یوان طلای چین (gold yuan) در سال ۱۹۴۸، و نیز کاهش «پنج هزار برابری» یکای پول آذربایجان در سال ۲۰۰۶ نیز اشاره کرد. در این زمینه در دنیا حدود یکصد تجربه وجود دارد. برخی از این کشورها، چند یکای پولی داشته‌اند که بعضاً، یکی از آنها را تغییر داده‌اند. کشورهایی که تاکنون به تعدیل یکای پول ملی اقدام کرده‌اند از این قرارند:
آذربایجان (۱۹۹۲و ۲۰۰۶)
آرژانتین (۱۸۲۶و۱۸۸۱و۱۹۷۰و۱۹۸۳و۱۹۸۵و۱۹۹۲)
آنگولا (۱۹۷۵و۱۹۹۰و۱۹۹۵و۱۹۹۹)
اتریش (۱۹۲۰و۱۹۲۵)
اروگوئه (۱۹۷۳و۱۹۹۳)
اسلونی (۱۹۹۱)
اکوادور (۲۰۰۰)
السالوادور (۲۰۰۱)
اوکراین (۱۹۹۲و۱۹۹۶)
اوگاندا (۱۹۶۶و۱۹۸۷)
ایسلند (۱۹۸۱)
برزیل (۱۹۴۲و۱۹۶۷و۱۹۸۶و۱۹۸۹و۱۹۹۰و۱۹۹۳و۱۹۹۴)
بلاروس (۱۹۹۴و۲۰۱۶)
بلغارستان (۱۹۹۹)
بولیوی (۱۹۶۳ و ۱۹۸۵)
پرو (۱۹۸۵و۱۹۹۱)
تایوان (۱۹۴۹)
ترکمنستان (۲۰۰۹)
ترکیه (۲۰۰۵)
چین (۱۹۴۸و۱۹۴۹و۱۹۵۵)
روسیه (۱۹۹۸)
رومانی (۲۰۰۵)
زامبیا (۲۰۱۳)
زیمباوه (۲۰۰۶و۲۰۰۷و۲۰۰۹)
سودان (۱۹۹۲و۲۰۰۷)
سورینام (۲۰۰۴)
شیلی (۱۹۶۰ و ۱۹۷۵)
غنا (۱۹۶۷و۲۰۰۷)
فرانسه (۱۹۶۰)
کرواسی (۱۹۹۱و۱۹۹۴)
کره جنوبی (۱۹۵۴و۱۹۶۳)
کره شمالی (۲۰۰۵)
کنگو (۱۹۶۷و۱۹۹۳و۱۹۹۸)
گینه (۱۹۵۹و۱۹۷۱و۱۹۸۵)
گینه استوایی (۱۹۶۹و۱۹۷۵و۱۹۸۵)
گینه بیسائو (۱۹۷۵و۱۹۹۷)
لهستان (۱۹۹۵)
لیتوانی (۱۹۹۱و۱۹۹۳)
ماداگاسکار (۲۰۰۵)
مالی (۱۹۶۲و۱۹۸۴)
مجارستان (۱۹۱۹و۱۹۲۷و۱۹۴۶)
مقدونیه (۱۹۹۲و۱۹۹۳)
مکزیک (۱۹۹۳)
موریتانی (۱۹۷۳و۲۰۱۸)
موزامبیک (۲۰۰۶)
نیکاراگوئه (۱۹۱۲و۱۹۸۸و۱۹۹۱)
ونزوئلا (۲۰۰۸و۲۰۱۸)
یوگوسلاوی (۱۹۴۴و۱۹۶۶و۱۹۹۰و۱۹۹۲و۱۹۹۳و۱۹۹۴)
در زمان تصدی عبدالناصر همتی بر بانک مرکزی، زمزمه‌های حذف چهار صفر از پول ملی قوت گرفت. حتی چک‌پول‌های جدیدی منتشر شد، که در آنها تلویحاً به حذف این تعداد صفر مبادرت شده بود. در آن زمان پیش‌نویس لایحه‌ای توسط بانک مرکزی تدوین شده بود تا ۱. یکای پول ملی را از «ریال فعلی»، به «تومان جدید» تغییر می‌داد؛ ۲. با حذف چهار صفر، هر ۱۰ هزار ریالِ فعلی، به یک «تومان جدید»، تغییر می‌کرد؛ و ۳. هر «ریال جدید»، به معادل یک‌صدم هر «تومان جدید» تغییر می‌کرد.
درنظر دارد با مطالعۀ بین‌المللی این نوع تغییرات، حدود یکصد تجربۀ تغییر واحد یا حذف صفر از پول ملی را در این ۴۸ کشور واکاوی نموده؛ و زمینه‌های تغییر، چگونگی‌های تغییر، و تبعات و نتایج آن را مورد بررسی قرار دهد، تا نتایج مسیر تغییرات احتمالی در پول ملی ایران روشن‌تر شود.
