خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: روابط بین طالبان و پاکستان بعد از سقوط دولت ملی افغانستان پرتنش بوده است. با اینکه پاکستان در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۰۴ مهم‌ترین حامی منطقه‌ای طالبان بوده است، اما از ابتدای سال جاری درگیری‌های دو طرف در دو ولایت خوست و پکتیکا در شرق افغانستان افزایش یافته و به یک بحران در روابط دو طرف تبدیل شده است.
روابط پاکستان و طالبان
از پاکستان به عنوان مهم‌ترین حامی منطقه‌ای طالبان از سال‌های دهه ۱۹۹۰ و همزمان با پیدایش طالبان نام برده می‌شود. ژنرال حمید گل رئیس سابق سازمان اطلاعات پاکستان که از وی به عنوان یکی از مهم‌ترین حامیان طالبان نام برده می‌شد، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۱ اعلام کرد: «ما طالبان را به وجود آوردیم و فعلا نیز آنان را ناجیان آزادی می‌دانیم». بروس رایدل کارشناس برجسته اندیشکده بروکینگز در گزارشی در سال ۲۰۱۳ نوشت: «بدون شک پاکستان و سرویس اطلاعاتی آن، بیش از هر کشور یا سرویس اطلاعاتی دیگری بر طالبان نفوذ دارند. پاکستان نفت مورد نیاز برای راه‌اندازی ماشین جنگی طالبان را تامین کرد؛ همه این‌ها علی‌رغم قطعنامه‌های شورای امنیت بود که از همه کشورها خواست کمک به طالبان را متوقف کنند».
پاکستان در کنار امارات متحده و عربستان سعودی تنها کشورهایی بودند که در اواخر دهه ۱۹۹۰ امارت اسلامی طالبان در افغانستان را به عنوان دولت قانونی افغانستان به رسمیت شناختند. یک مطالعه ناتو که در سال ۲۰۱۲ بر اساس بازجویی از چهار هزار جنگجوی اسیر شده طالبان، القاعده و سایر گروه‌ها در افغانستان منتشر شد، حاکی از آن بود که حمایت ISI برای بقا و احیای طالبان پس از سال ۲۰۰۱ بسیار مهم است.
طی دو دهه اخیر مشکل اصلی مقامات افغانستان با پاکستان بر سر حمایت این کشور از طالبان بوده است. عمران‌خان نخست وزیر سابق پاکستان سعی کرد تلاش‌هایی را برای مصالحه افغانستان در دوره اشرف غنی با طالبان انجام دهد. شکنندگی روابط پاکستان – آمریکا نیز شرایطی را فراهم کرد تا طالبان به تقویت پایگاه‌های خود در مرز با پاکستان بپردازد. این امر نقش مهمی در تحکیم قدرت طالبان پس از خروج نیروهای آمریکایی داشت.
دلایل درگیری طالبان و پاکستان
طالبان تا زمانی که به عنوان گروه مخالف دولت فعالیت داشت، حمایت‌های پاکستان را پشتوانه خود می دید؛ اما در چند سال اخیر که بر کرسی قدرت افغانستان قرار گرفته، برخی از مواضع آن زمینه نزاع با پاکستان را ایجاد کرده است.
اخراج مهاجرین افغانستانی از پاکستان
طبق آمار کمیساریای پناهندگان ملل متحد در حال حاضر پاکستان در خاک خود میزبان حدود ۳.۷ میلیون مهاجر افغانستانی است که ۱.۷ میلیون نفر آنها غیرمجاز هستند. در دوره دولت قبلی افغانستان دو کشور تلاش داشتند با همکاری یکدیگر، سیاست‌های عملی و راه‌حل‌های موثر را جهت بازگرداندن مهاجران افغان، تدوین کنند. اما از اواخر ۲۰۲۳ پاکستان تصمیم به اخراج مهاجران غیرقانونی گرفت. در نوامبر ۲۰۲۳ پاکستان بیش از ۵۴۰ هزار مهاجر افغانستانی را مجبور به ترک این کشور کرد. دولت اسلام‌آباد مرحله دوم این طرح را با بازگرداندن ۸۰۰ هزار پناهجویان افغانی بدون مدرک از ۳۰ ژوئن ۲۰۲۴ آغاز کرد. سراج‌الدین حقانی وزیر کشور طالبان، اخراج پناهندگان را غیراسلامی عنوان کرد.
مناقشه مرزی دو کشور
دولت پاکستان از سال ۱۸۹۶ مرز با افغانستان موسوم به «خط دیورند» را به عنوان مرز بین‌المللی بین دو کشور به رسمیت می‌شناسد. اما این مرز مورد قبول هیچیک از دولت‌های افغانستان قرار نگرفته و تنها به عنوان خط فرضی قلمداد شده است. پاکستان با هدف تثبیت این مرز از سال ۲۰۱۷ از طریق بهره‌گیری از فضای ناآرام افغانستان اقدام به نصب فنس و سیم خاردار و ایجاد میادین مین در طول مرز نمود و اعتراض رسمی افغانستان را نادیده گرفت.
نورالله نوری سرپرست وزارت امور سرحدات، اقوام و قبایل طالبان در فوریه ۲۰۲۴ در بازدید از گذرگاه تورخم بین جلال‌آباد افغانستان و پیشاور پاکستان تاکید کرد که افغانستان با پاکستان مرز رسمی ندارد و تنها یک خط فرضی میان دو کشور وجود دارد. نکته مسلم این است که طالبان تاکنون حاضر به پذیرش رسمیت خط دیورند به عنوان مرز رسمی با پاکستان نشده است. پاکستان نیز این رویکرد را به عنوان چالش عمق استراتژیک خود می‌داند.
حمایت طالبان از گروه تحریک طالبان
یکی دیگر از زمینه‌های تقابل پاکستان و طالبان، حمایت طالبان از گروه تحریک طالبان پاکستان (TTP) است. تحریک طالبان پاکستان ائتلافی از گروه‌های شبه‌نظامی است که در سال ۲۰۰۷ پس از عملیات نظامی پاکستان علیه شبه‌نظامیان مرتبط با القاعده در مناطق قبایلی در امتداد مرز افغانستان و پاکستان تاسیس شد. تعداد اعضای این گروه ۳۵-۳۰ هزار نفر برآورد می‌شود. هدف اعلامی تحریک طالبان سرنگونی دولت منتخب پاکستان به منظور ایجاد یک امارت بر اساس تفسیر آن از قوانین اسلامی است. این گروه، با حمله مستقیم به ارتش پاکستان و ترور سیاستمداران برای بی‌ثبات کردن پاکستان تلاش کرده است. تحریک طالبان پاکستان طبق ۵ قطعنامه ۱۹۸۹ سازمان ملل به «مشارکت در تامین مالی و تسلیحاتی القاعده» مرتبط است.
طبق پژوهش‌های مراکز مطالعاتی پاکستان، از زمان به قدرت رسیدن مجدد طالبان، حملات TTP علیه مواضع پاکستان ۵۰ درصد افزایش یافته است. برای در فاصله سپتامبر تا می ۲۰۲۲، این گروه بیش از ۱۷۰ حمله تروریستی در نقاط مختلف پاکستان انجام داده که ده‌ها نظامی و شهروندان غیرنظامی پاکستان کشته شدند. پاکستان از ابتدای روی کار آمدن طالبان در سال ۲۰۲۱ از این گروه خواست از فعالیت تحریک طالبان در خاک افغانستان برای جلوگیری کند. یک دوره آتش‌بس نیز بین دو طرف برقرار شد؛ اما حملات تحریک طالبان در دوره آتش‌بس نیز به پاکستان ادامه یافت. رهبران طالبان نگرانی پاکستان از این بابت را رد کردند و آن را مشکل داخلی پاکستان دانستند.
اندیشکده شورای آتلانتیک در گزارشی در این خصوص نوشت: هیچ راه‌حل سریع برای کاهش تنش میان پاکستان و افغانستان وجود ندارد. واقعیت این است که طالبان با استفاده از TTP جهت افزایش دامنه نفوذ در پاکستان، به حمایت‌های خود از این گروه ادامه خواهد داد و همین امر منجر به تیرگی هرچه بیشتر روابط طالبان و دولت پاکستان خواهد شد.» گسترش حملات TTP یک دلیل اساسی حملات پاکستان به خاک افغانستان در روزهای اخیر است.
اسلام‌آباد از یک سو تحت فشار شدید داخلی برای مقابله با تروریسم قرار دارد و در سوی دیگر نیز درخواست‌ها برای مقابله با این گروه توسط طالبان نادیده گرفته شده است. این امر باعث شده است پس از حمله پاکستان به مواضع این گروه، درگیری در مرزی افغانستان تشدید شده و همزمان با حملات جنگنده‌ها و بالگردهای پاکستان به افغانستان، نیروهای طالبان نیز حملات به مواضع پاکستان را تشدید کنند.
نتیجه و چشم‌انداز پیش روی
درگیری‌های اخیر طالبان و پاکستان ریشه در موضوعاتی نظیر اخراج مهاجران افغان از پاکستان، مناقشه مرزی دو کشور و حمایت‌های طالبان از گروه تحریک طالبان پاکستان دارد. در این شرایط به نظر می‌رسد طالبان مایل است تا ارتباط خود را با تحریک طالبان برای موازنه با سایر گروه‌های تروریستی از جمله داعش خراسان که در این کشور فعالند، حفظ کند. پاکستان نیز برای پاسخ به فشار افکار عمومی داخلی خود و با استفاده از ناکارآمدی ارتش افغانستان راه را برای استمرار حملات محدود به مناطق مرزی با استفاده از نیروی هوایی باز می‌بیند. طالبان در صدد است تا با نیروی نظامی خود به مقابله با پاکستان برآید. متغیر بین‌المللی موثر بر این تحولات، دولت آینده آمریکا است.
برخی مقامات طالبان در آبان ۱۴۰۳ اعلام کردند که به دنبال فصل جدیدی از روابط با دولت ترامپ هستند و از دولت آینده ترامپ خواستند که متقابلا به این امر پاسخ دهد و ذخایر ارزی مسدود شده افغانستان را بازگرداند. از آنجا که دولت‌های آمریکا از جمله دولت قبلی ترامپ روابط پرتنشی با پاکستان داشت، اسلام‌آباد نگران است که بازگشت ترامپ بر قدرت طالبان موثر باشد. در عین حال درگیری با پاکستان در درازمدت برای افغانستان مشکل‌ساز است.
افغانستان به عنوان کشوری محصور در خشکی، برای کسب مشروعیت بین‌المللی، افزایش مبادلات تجاری خارجی، دریافت کمک‌های خارجی و ... به کشورهای همسایه از جمله پاکستان نیاز دارد. پاکستان نیز برای مذاکره با تحریک طالبان و اتمام اختلافات به نفوذ طالبان نیازمند است. دو طرف لاجرم باید رویکرد مذاکره و حل اختلافات را پیش گیرند.
سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل
