به گزارش سرویس سیاسی تابناک، معروف است که می گویند وزارت خارجه ای ها، خوش پوش ترین کارمندان دولت ایران هستند، اما وزارت خارجه ایران چه سابقه ای دارد؟ اکنون چطور اداره می شود؟
پس از دهه ۱۸۳۰، با تأسیس سفارتخانههای دائمی و حضور سفرا و فرستادگان دیپلماتیک در ایران، وزارت امور خارجه به‌تدریج شکل گرفت. این وزارتخانه امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان حکومت و دولت‌ها شناخته می‌شود. در حال حاضر، وزارت امور خارجه یکی از ۱۹ وزارتخانه دولت ایران است که در کنار شورای عالی امنیت ملی، مسئولیت رسیدگی به امور بین‌المللی کشور را بر عهده دارد.
سیاست خارجی و وزارت امور خارجه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصول و مبانی قانون اساسی تعیین و اجرا می‌شود. قانون اساسی ایران در اصول مختلف، خط‌مشی کلی سیاست خارجی کشور را مشخص کرده است:
اصول کلی سیاست خارجی در قانون اساسی
اصل نفی سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری (اصل ۱۵۲ و ۱۵۳)
جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصل نفی هرگونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری، سیاست خارجی خود را تنظیم می‌کند.
این اصل به معنای مخالفت با استعمار، استکبار و دخالت قدرت‌های خارجی در امور داخلی کشور است.
ایران همچنین از تلاش‌های دیگر کشورها برای رهایی از سلطه قدرت‌های بزرگ حمایت می‌کند.
دفاع از حقوق مسلمانان و مستضعفان جهان (اصل ۳، ۱۱ و ۱۵۴)
ایران موظف است در جهت وحدت جهان اسلام و حمایت از جنبش‌های آزادی‌بخش تلاش کند.
این اصل در راستای حمایت از فلسطین و مخالفت با رژیم صهیونیستی به طور خاص مورد تأکید قرار گرفته است.
عدم وابستگی به قدرت‌های بزرگ (اصل ۱۵۲ و ۱۵۳)
سیاست خارجی ایران بر پایه استقلال و عدم وابستگی به قدرت‌های بزرگ (شرق و غرب) استوار است.
ایران از پیوستن به پیمان‌هایی که موجب سلطه بیگانگان بر کشور می‌شود، خودداری می‌کند.
صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز (اصل ۱۵۴)
جمهوری اسلامی ایران روابط صلح‌آمیز با سایر کشورها را به رسمیت می‌شناسد، مشروط بر اینکه این روابط به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند. ایران از هرگونه دخالت در امور داخلی دیگر کشورها خودداری می‌کند.
حمایت از مبارزات حق‌طلبانه (اصل ۱۵۴)
ایران از مبارزات حق‌طلبانه مردم جهان در برابر ظلم و استبداد حمایت می‌کند. این حمایت شامل جنبش‌های آزادی‌بخش و نهضت‌های ضد استعماری است.
حفظ تمامیت ارضی و استقلال کشور (اصل ۹ و ۱۵۲)
سیاست خارجی ایران باید در جهت حفظ تمامیت ارضی، استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور باشد.
هرگونه توافق یا معاهده‌ای که مغایر با استقلال و تمامیت ارضی ایران باشد، ممنوع است.
روابط با کشورهای اسلامی و غیر اسلامی (اصل ۱۱ و ۱۵۲)
ایران تلاش می‌کند روابط خود را با کشورهای اسلامی بر اساس وحدت و همکاری تقویت کند. همچنین، ایران با کشورهای غیر اسلامی نیز بر اساس احترام متقابل و منافع مشترک روابط دیپلماتیک برقرار می‌کند.
مخالفت با اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی (اصل ۱۵۴)
ایران مخالف اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی (هسته‌ای، شیمیایی و میکروبی) است و استفاده از این سلاح‌ها را محکوم می‌کند.
این اصل در راستای تأکید بر صلح و امنیت بین‌المللی است.
نخستین وزیر امور خارجه ایران
نخستین وزیر امور خارجه ایران میرزا عبدالوهاب نشاط اصفهانی بود که از سال ۱۸۲۱ تا ۱۸۲۳ در این سمت فعالیت کرد. از ۳۱ مرداد سال جاری، سید عباس عراقچی به‌عنوان وزیر امور خارجه منصوب شده است. پیش از او، افراد سرشناسی همچون کریم سنجابی، مهدی بازرگان، ابراهیم یزدی، صادق قطب‌زاده، محمدجواد ظریف و حسین امیرعبداللهیان این مسئولیت را بر عهده داشتند.
ساختار و ویژگی‌های وزارت امور خارجه
وزارت امور خارجه کم‌کارمندترین وزارت‌خانه‌های ایران شناخته می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده، تا سال ۱۴۰۱ این وزارتخانه ۳۰۵۶ کارمند داشته است که ۳۰ درصد از آن‌ها را زنان تشکیل می‌دهند. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این وزارتخانه، چرخش افراد در سمت‌های مختلف است. به‌عنوان مثال، وزیر فعلی در طول ۳۵ سال خدمت خود، از معاونت پژوهشی تا سفیر جمهوری اسلامی ایران در توکیو و چند کشور دیگر را تجربه کرده است. این ساختار باعث شده است که انتصاب افراد خارج از وزارت به حداقل برسد.
تغییرات ساختاری در وزارت امور خارجه
در سال ۱۳۹۶ و در دوره وزارت جواد ظریف، بزرگترین تحول سازمانی و اداری در وزارت خارجه انجام شد و وزارت امور خارجه با تغییرات قابل توجهی مواجه شد. از جمله این تغییرات، حذف معاونت‌های منطقه‌ای بود. پیش از این، وزیر در کنار ۶ معاون، ۳ معاون منطقه‌ای (اروپا و آمریکا، عربی و آفریقایی، آسیا و اقیانوسیه) داشت. در چارت جدید، این معاونت‌ها حذف و دو معاونت اقتصادی و سیاسی اضافه شدند. همچنین، تعداد مدیرکل‌ها از ۲۴ به ۳۲ افزایش یافت و پست تشریفاتی قائم‌مقام نیز به مرور زمان حذف شد.
به نظر می رسد عملکرد و تحول در وزارت خارجه معمولا با شخصیت وزیر نسبت مستقیمی دارد، وزیران خارجه ای مثل ولایتی و ظریف توانسته اند با توجه به کاریزمای شخصی و قدرتمندی خود تحولات اداری و ساختاری در وزارت خارجه ایجاد کنند.
معاونت‌های کنونی وزارت امور خارجه
ساختار کنونی وزارت امور خارجه شامل ۷ معاونت است که در دولت فعلی انتصابات زیر انجام شده است:
۱. کاظم غریب‌آبادی: معاون حقوقی و بین‌المللی
۲. مجید تخت‌روانچی: معاون سیاسی
۳. وحید جلال‌زاده: معاون کنسولی، مجلس و ایرانیان
۴. اسماعیل بقائی: رئیس مرکز دیپلماسی عمومی و سخنگوی وزارت امور خارجه
۵. سید رسول مهاجر: معاون دیپلماسی اقتصادی
دو معاونت دیگر نیز از دولت پیشین بدون تغییر باقی مانده‌اند.
همچنین، دو انتصاب دیگر در این مدت انجام شده است:
۱. محمدرضا رئوف شیبانی: نماینده ویژه در منطقه غرب آسیا
۲. محمدصادق فضلی: مشاور وزیر
بودجه وزارت امور خارجه
بودجه وزارت امور خارجه در سال‌های اخیر با توجه به شرایط منطقه‌ای و جهانی تنظیم شده و نوساناتی داشته است. مقایسه بودجه در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ نشان‌دهنده کاهش ۱۰ درصدی بودجه ارزی نمایندگی‌های خارج از کشور نسبت به سال ۱۳۹۹ است.
این میزان نسبت به سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۷ به ترتیب ۱۶ درصد و ۳۰ درصد کاهش داشته است. در سال ۱۴۰۲، بودجه با کاهش ۱۴ درصدی مواجه شد، اما با توجه به تحولات منطقه‌ای، بودجه سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲، ۵۳ درصد افزایش یافته است. آمار بودجه سال ۱۴۰۴ هنوز منتشر نشده است.
وضعیت کنونی سفارتخانههای ایران
سفارت‌خانه‌ها نمایندگی‌های دائم یا موقت کشورها در دیگر کشورها هستند و از مصونیت سیاسی برخوردارند. نحوه تعاملات و استفاده از ظرفیت‌های سیاسی و دیپلماتیک سفارت‌خانه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
در دولت فعلی، ۵ سفیر جدید منصوب شده‌اند:
۱. جواد آقازاده خوئی: سفیر جدید ایران در فنلاند
۲. سید محمدرضا سجادی: سفیر جدید ایران در دانمارک
۳. علیرضا بیگدلی: سفیر جدید ایران در افغانستان
۴. علی محمد رضایی: سفیر جدید ایران در یمن
۵. حجت‌الله فغانی: سفیر جدید ایران در سوئد
