ظرف هفته‌های اخیر و در ایام تشدید آلودگی هوا در شهر‌های پرجمعیت، دولت چهاردهم هم به تعطیلی فیزیکی مراکز آموزشی و دستگاه‌های دولتی و دستور به دورکاری متوسل شده بدون توجه به اینکه به جای تعطیل کردن شهرها، چاره دیگری باید در دستور کار قرار بگیرد، چون هم منابع ثابت و متحرک آلاینده هوا مشخص است و هم قانون هوای پاک که سال ۱۳۹۶ تصویب شد، تکلیف دولت‌ها برای بهبود کیفیت هوا را مشخص کرده، اما همان‌طور که رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست در هفته ملی هوای پاک اعلام کرد، این قانون طی ۷ سال اخیر به درستی اجرا نشده و بنابراین، دولت‌ها مهم‌ترین مقصران وضع فعلی هستند.
به گزارش اعتماد، با آنکه تعطیل شدن شهرها به دلیل تشدید آلودگی هوا، بار‌ها توسط کارشناسان مورد انتقاد قرار گرفته و درباره خسارات اقتصادی چنین تصمیمی هشدار داده‌اند، بی‌توجهی به این هشدار‌ها و تکرار تعطیلی‌ها نشان می‌دهد که دولت چهاردهم نیز مانند باقی همتایان خود، همتی برای مقابله جدی با مقصران کاهش کیفیت هوای شهر‌های بزرگ و پرجمعیت و صنعتی ندارد.
از هفته گذشته اداره کل هواشناسی تهران در پیش‌بینی‌های خود خبر داد که از ۹ بهمن و تا نیمه هفته جاری، کیفیت هوای پایتخت کاهش خواهد یافت. در حالی که این پیش‌بینی در قالب هشدار زرد مطرح شده بود و تاکید می‌کرد که شدت آلاینده‌ها در مناطق مرکزی و جنوبی پایتخت و در واقع در نقاط تجمع فعالیت مراکز تجاری و اداری یا سکونت اقشار متوسط و فرودست پایتخت، بیشتر از سایر مناطق خواهد بود، اداره کل هواشناسی استان تهران به شهروندان توصیه کرد که با توجه به تداوم آلودگی هوای پایتخت تا نیمه هفته جاری، از تردد غیر ضروری در سطح شهر خودداری کرده و به جای استفاده از خودروی شخصی، با ناوگان حمل و نقل عمومی تردد کنند.
این پیش‌بینی هم از پایان هفته محقق شد چنان‌که طی دو روز اخیر، کیفیت هوای تهران با آلاینده ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون، به وضع ناسالم رسید و با وجود آنکه به دنبال مصوبه کارگروه اضطرار هوای پایتخت، استانداری تهران دیروز دستور به توقف فعالیت مدارس پایتخت و مراکز تولید شن و ماسه و ممنوعیت فروش طرح ترافیک داده بود و مقرر کرده بود که طرح زوج و فرد هم از در منزل اجرا شود و انتظار می‌رفت که با کاهش ترددها، شرایط بهتری را شاهد باشیم ولی دیروز کیفیت هوای پایتخت از روز جمعه هم بدتر شد چنان‌که شاخص کیفیت هوای روز جمعه تهران ۱۴۱ بود ولی دیروز این شاخص تا ۱۵۰ افزایش داشت و ارتفاعات سپیدپوش تهران که تا هفته گذشته، چشم‌اندازی دلپذیر برای ساکنان پایتخت داشت، از ساعات اولیه دیروز و تا هنگام غروب و تاریکی هوا، پشت غباری از ذرات معلق پنهان ماند.
دیروز شرکت کنترل کیفیت هوا هم در گزارشی اعلام کرد که از ابتدای امسال و تا روز ۱۳ بهمن فقط ۵ روز کیفیت هوای تهران در وضعیت پاک بوده و ساکنان پایتخت، ۱۲۷ روز از سال جاری را در هوای ناسالم نفس کشیده‌اند.
اما تصمیم دولت به تعطیلی دوباره پایتخت، دیروز شورای شهر تهران را به برگزاری جلسه فوق‌العاده با محور انتقاد از تکرار تعطیلی‌ها واداشت و یکی از منتقدان هم سید جعفر تشکری هاشمی؛ رییس کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر تهران بود که تصمیم‌گیری در خصوص وضعیت آلودگی هوا را «شرم‌آور» دانست و گفت: «در طول سال چند روز باید تنها راهکار موجود تعطیلی مدارس و ادارات باشد؟ گویا هیچ اقدام موثری برای عبور از این بحران صورت نمی‌گیرد و سوال این است که آیا ما تنها کشوری در دنیا هستیم که با این پدیده مواجهیم؟ منشأ این آلودگی‌ها مشخص است. اگر از شهر تهران بیرون برویم، حتی در فاصله‌ای نه چندان دور، این دود غالب بر هوای شهر مشاهده می‌شود.
این دود ناشی از عملکرد ناصحیح خودرو‌های فرسوده، خودرو‌های غیراستاندارد و استفاده بیش از حد از خودروی شخصی است. این عوامل باعث شده که جان مردم همچنان به عنوان ارزان‌ترین سرمایه، به فنا برود. انگار پذیرفته‌ایم که مرگ ناشی از آلودگی هوا امری بدیهی است. طبق گفته وزیر بهداشت، سالانه ۵۰ هزار نفر در کشور به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و این رقم، بیش از دو برابر کشته‌شدگان تصادفات رانندگی است؛ تصادفاتی که ما را در ردیف بدترین کشور‌ها به لحاظ تلفات قرار داده است.
حال این سوال پیش می‌آید که دولت، مسوولان و مقامات چه اقدامی کرده‌اند؟ به عنوان نمایندگان مردم در شورای شهر تهران، چه اقدام موثری انجام داده‌ایم که بتواند این معضل را حل کند؟ آیا واقعا برای حل این مشکل تا پای جان تلاش می‌کنیم یا به راه‌حل‌های موقتی و سطحی بسنده کرده‌ایم؟»
البته پایتخت، تنها شهر کشور نیست که اغلب روز‌های سال را با هوای آلوده سپری می‌کند؛ علاوه بر گزارش‌های مکرری که در طول سال درباره کاهش شدید کیفیت هوا در بسیاری از شهر‌های استان خوزستان منتشر می‌شود، شهروندان باقی استانها و به‌خصوص، ساکنان شهر‌هایی در مجاورت نواحی دچار خشکسالی شدید و نیروگاه‌های مازوت‌سوز و صنایع آلاینده و از جمله، شهر‌های زابل و ایرانشهر و اراک و شازند و اصفهان و قم و مشهد هم شانس تنفس هوای پاک و سالم را از دست داده‌اند.
مشکل آلودگی هوا با کاهش بارش‌ها مضاعف خواهد شد. این هشداری است که احد وظیفه؛ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفت‌و‌گو با «اعتماد» مطرح می‌کند. مبنای این هشدار هم گزارش‌های مکرر سازمان هواشناسی درباره کاهش بارش‌ها و تاثیر این کاهش بر منابع آبی موجود و در نهایت، کیفیت زندگی شهروندان ایرانی است. طبق آخرین گزارش این سازمان، در سال آبی جاری (از ابتدای مهر تا ۱۱ بهمن) با کاهش ۵۱.۱ درصدی بارش‌ها مواجهیم و مجموع بارش‌ها در این بازه ۱۳۱ روزه ۵۰.۵ میلیمتر بوده و در میان تمام استان‌های کشور، فقط استان مازندران بیش از میانگین بلندمدت بارش دریافت کرده ولی بارندگی در سایر استانها کمتر از حد نرمال بوده چنان‌که طبق گزارش سازمان هواشناسی کشور، استان کهگیلویه و بویر احمد ۷۸.۸ درصد کمتر از حد نرمال بارش داشته که بین تمام استانها بدترین وضع را دارد و برای استان تهران هم کاهش ۳۹.۷ درصدی بارش ثبت شده است.
نتیجه نهایی این گزارش که به تناوب هم به‌روز رسانی می‌شود این است که همزمانی کاهش بارش‌ها با برداشت بی‌رویه از منابع آبی و تشدید خشکسالی در اقصی نقاط کشور، دست به دست هم داده تا کیفیت زندگی برای شهروندان ایرانی دشوارتر شود.
وظیفه، در جواب اولین سوال درباره دلیل تداوم آلودگی هوا با وجود تعطیلی‌های مکرر مراکز آموزشی و دولتی می‌گوید: «برای مقابله با آلودگی هوا قانون داریم ولی قانون به هر دلیلی اجرا نشده یا خیلی ناقص اجرا شده و بنابراین، آنچه باید در عمل اتفاق بیفتد، شاهد نیستیم. مهم‌ترین منبع آلودگی هوای تهران، حمل و نقل و تردد تعداد زیاد خودروهاست، اما مدیریت ترافیک هم در این وضع تاثیر دارد. بسیاری اوقات از معبری عبور می‌کنیم و شاهد گره ترافیکی هستیم ولی وقتی کمی جلوتر می‌رویم و می‌بینیم که ادامه خیابان یا بزرگراه باز است، متوجه می‌شویم که گره ترافیکی مربوط به ازدحام خودرو‌ها در یک دوربرگردان است. همین ازدحام و تراکم خودرو، می‌تواند گذر از یک مسیر یک کیلومتری را تا ۴۰ دقیقه به تاخیر بیندازد و همین تاخیر ۴۰ دقیقه‌ای به معنای روشن ماندن خودرو و مصرف سوخت تا ۴۰ دقیقه بیشتر است و همین ۴۰ دقیقه تاخیر با این تبعات در تشدید آلودگی هوا تاثیر دارد وقتی در نظر بگیریم که ده‌ها خودرو به دلیل همین ازدحام و ترافیک، ۴۰ دقیقه بیشتر روشن می‌مانند و ۴۰ دقیقه بیشتر سوخت مصرف می‌کنند.
البته فرهنگ رانندگی ما هم دچار اشکال است و متاسفانه رفتار‌های غلط رانندگان هم هیچ بازخورد منفی برای راننده ندارد در حالی که در دنیای متمدن این رفتار‌ها به هیچ وجه پذیرفته نیست ولی در ایران، رفتار‌های غلط در هنگام رانندگی، عادی شده است. اما دلیل دیگری که باید به عنوان عامل تداوم آلودگی هوای تهران مورد توجه قرار بگیرد، فقر جامعه است. گفته می‌شود که در هر روز، حدود ۴ میلیون خودرو از شهرستان‌ها و شهرک‌های اطراف تهران وارد پایتخت شده و شب‌ها از شهر خارج می‌شوند.
این افراد اگر می‌توانستند در شهر تهران منزل بگیرند، این رفت و آمد را به خودشان تحمیل نمی‌کردند ولی شرایط اقتصادی و فقر جامعه چنین شرایطی را رقم زده و این وضع، چیزی جز فاصله طبقاتی نیست و البته بخشی از معضل آلودگی هوای تهران هم ناشی از همین فاصله طبقاتی است، چون افرادی به دلیل قدرت خرید پایین‌تر، مجبورند ده‌ها کیلومتر از پایتخت فاصله بگیرند و ورود و خروج چندباره به شهر داشته باشند که همین رفت و آمدها، هم باعث اتلاف وقت و زمان شهروندان می‌شود و هم سوخت بیشتری در این رفت و آمدها توسط خودرو‌ها مصرف می‌شود که حتما این مصرف سوخت بیشتر، مهم‌ترین دلیل آلودگی هوای تهران است. به نظر می‌رسد که مهم‌ترین راه‌حل آلودگی هوای تهران، تدابیری برای کاهش مصرف سوخت است، چون قطعا از بین بردن فقر و فاصله طبقاتی کار ساده‌ای نیست و در یک جامعه آرمانی محقق می‌شود که البته چنین جامعه‌ای هم از دسترس و تصور و واقعیت بسیار دور است. اما راه‌حلی که در دنیای واقعی قابل دسترسی است، این است که مثلا برای تردد این تعداد زیاد موتورسیکلت‌ها تدبیری بیندیشیم، چون موتورسیکلت‌ها، آلایندگی بالایی دارند. اغلب موتورسیکلت‌ها توسط اقشار فرودست جامعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و البته تعداد زیادی از موتورسیکلت‌ها هم ابزار امرار معاش این قشر هستند. راهکار حل بخش زیادی از معضل آلایندگی این موتورسیکلت‌ها این است که موتور‌های بنزینی به موتور برقی تبدیل شوند، چون این راهکار در بسیاری از کشور‌ها اجرا شده و به نتیجه رسیده است.»
وظیفه در جواب سوال دیگر درباره تاثیر بارش‌ها بر افزایش آلودگی هوا می‌گوید: «حتما کاهش بارندگی در افزایش آلودگی هوا موثر است، چون افزایش بارش، به معنای افزایش تعداد روز‌های دارای جو و موج فعال است و موج‌های فعال با ایجاد اختلاف فشار، باد ایجاد می‌کنند و وزش باد هم آلودگی را پخش و پراکنده می‌کند در حالی که به دنبال افزایش تعداد روز‌های دارای سکون نسبی، وزش باد کاهش می‌یابد و جریان باد از دشت به کوه و از کوه به دشت اطراف تهران محدود می‌شود که این جابه‌جایی ضعیف، توان تخلیه آلودگی پایتخت را نداشته و آلاینده‌هایی که در سطح پایین می‌مانند، به دلیل وارونگی دمایی در هوای پایتخت انباشته می‌شوند.»
وظیفه تاکید می‌کند که چنین شرایطی، محدود به تهران نیست و می‌گوید: «در هر شهری که آلاینده‌های هوا داریم با همین وضع مواجهیم، چون سیستم‌های زمستانی، جبهه‌ای بزرگ مقیاس هستند و بخش مهمی از کشور را در برمی‌گیرند و به محض اینکه سیستم فعال نداریم و در سکون هستیم، تابش شبانه به دلیل آسمان داغ و رطوبت ناکافی باعث شکل‌گیری وارونگی دمایی خواهد شد. ایران یک منطقه روی فلات است و ارتفاع متوسط کل سرزمین‌مان در حد کیلومتر است و هر چه ارتفاع بالاتر باشد، دمای هوا در زمستان‌ها پایین‌تر است در حالی که یکی از مهم‌ترین عوامل تغییر دمای هوا، همین میزان ارتفاع است.
با توجه به این شرایط و گستردگی ایران روی فلات، وارونگی دمایی شرایط طبیعی این سرزمین محسوب می‌شود. در چنین شرایطی، اگر سیستم زمستانی فعالی نباشد، جابه‌جایی و وزش بادی هم نیست و وارونگی دمایی به اضافه آلاینده‌های تولید شده از منابع مختلف حمل و نقل و صنایع و منازل، در شهر انباشت می‌شود. البته از سایر دلایل منجر به آلایندگی هوای شهرها و استانها نباید غافل شد. به عنوان مثال، در استان خوزستان با پدیده خیزش گرد و خاک مواجهیم و پارسال هم آتش‌سوزی هورالعظیم آلودگی زیادی برای ساکنان این استان ایجاد کرد. تابستان پارسال در استان سیستان و بلوچستان هم شاهد خیزش شدید توفان‌های خاک بودیم.
این استان هم از باد‌های شدید شمالی و معروف به باد‌های ۱۲۰ روزه در عذاب بود و هم با گرد و خاک گسترده دست و پنجه نرم می‌کرد، چون شمال استان سیستان و بلوچستان دچار خشکسالی بسیار شدید است و خشکی دریاچه‌ها و از جمله خشکی دریاچه هامون هم، دلیل ایجاد کانون‌های گرد و غبار داخلی است که البته تبعات ایجاد چنین کانونی، بروز بیماری تنفسی و بینایی برای ساکنان منطقه است. در باقی استانها هم شرایط مشابه بابت آلودگی هوا شاهدیم اگرچه که ممکن است دلایل متفاوتی داشته باشد. مثلا در فصل زمستان در شهر‌های صنعتی مثل اراک و تهران که هم کانون جمعیت است و هم در میان صنایع آلاینده محصور شده، آلودگی هوا بیشتر است ولی مشکل مهم امروز ما، کاهش بارندگی‌هاست که حتما بر تشدید آلودگی هوا تاثیرگذار است.»
وظیفه در توضیح شرایط پیش روی کشور با توجه به کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری می‌گوید: «تا این ماه از سال، بارندگی امسال مثل پارسال است. پارسال هم از ابتدای پاییز شاهد بارش خوبی بودیم که کمبود بارش نیمه اول سال را جبران کرد. پارسال در اوایل بهمن ماه حتی نسبت به بارش‌های نیمه دوم سال خوش‌بین بودیم و امیدوار بودیم شرایط بهبود پیدا کند ولی امسال این خوش‌بینی وجود ندارد و کمبود بارش امسال، خیلی زیاد و شدید است و نگرانی ما این است که کمبود بارش، ادامه پیدا کند و سال آبی‌مان بسیار کم بارش بشود که در این صورت با کمبود منابع آب مواجه خواهیم بود و این کم بارشی می‌تواند یک خطر بسیار جدی در مورد امنیت غذایی به دلیل کاهش برداشت کشاورزان و خسارات کشاورزی ایجاد کند علاوه بر اینکه تامین آب شرب برخی شهرها و به خصوص استان‌های البرز و تهران به دلیل افت ذخایر سد‌ها دچار مشکل خواهد شد.
به نظر می‌رسد که لازم است همان‌طور که برای مصرف انرژی، کمپین کاهش دو درجه می‌گذاریم و از مردم می‌خواهیم دمای منزل را تا دو درجه کاهش بدهند تا ناترازی کمبود انرژی با کمک همدیگر جبران شود، برای مصرف آب هم نیازمند چنین کمپین و درخواستی هستیم. البته شاید در حال حاضر کمبود منابع آبی چندان محسوس نباشد، چون در فصل سرد سال هستیم ولی به محض پایان دوره سرما، عواقب این کمبود آشکار می‌شود. پیش‌بینی‌ها به ما می‌گوید که ادامه سال آبی ما با کم بارشی همراه خواهد بود که امیدواریم این پیش‌بینی‌ها صحت نداشته باشد و سال آبی خوبی داشته باشیم ولی در حال حاضر، چشم‌انداز‌ها چندان امیدوارکننده نیست و احتمال قوی بر این است که در ادامه سال آبی مصادف با ماه‌های میلادی فوریه و مارس و آوریل (بهمن و اسفند امسال و فروردین سال آینده) کم بارشی‌ها ادامه یابد که در این صورت وضعیت بغرنجی هم از نظر تولیدات کشاورزی و هم از نظر دسترسی به آب شرب مورد نیاز شهرها ایجاد خواهد شد.»
وظیفه در توضیح دلیل این نگرانی می‌گوید: «سامانه‌های بزرگ مقیاس با تاثیرات جهانی، الگو‌های بزرگ مقیاس جوی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و معروف‌ترین سامانه‌های بزرگ مقیاس، ال‌نینو و لانیناست. ال‌نینو، فاز گرم اقیانوس آرام و لانینا، فاز خنثی و سرد اقیانوس آرام است و امسال با پدیده لانینا مواجهیم.
گزارش‌ها به ما نشان می‌دهد که در سال‌های وقوع لانینا، دمای آب‌های اقیانوس هند و اقیانوس آرام، گردش‌های جوی ناقل رطوبت به سمت ما، ضعیف‌تر می‌شوند و سیستم‌های جوی فعالی که از روی ایران گذر می‌کنند با رطوبت کافی همراه نمی‌شوند و مقدار بارشی که تولید می‌کنند کمتر از مقدار طبیعی خواهد بود. به همین دلیل نگرانیم که در ادامه سال، بارش کافی برای جبران کم بارشی‌های قبل نداشته باشیم، چون برای همین مدتی که سپری کرده‌ایم، باید حداقل ۶۰ درصد بارش سال را دریافت کرده باشیم که چنین میزان بارشی را شاهد نبوده‌ایم. البته دولت به وظایف خود برای کنترل منابع آبی واقف است و با ذخیره آب در سد‌ها و با کنترل مصارف آب در بخش کشاورزی، حتما اقدامات موثری در این زمینه خواهد داشت ولی چند روز بعد با پایان ماه بهمن و از ابتدای اسفند، خانه‌تکانی‌ها شروع می‌شود که این ماه، یکی از دوره‌های پرمصرف آب و به خصوص، آب شرب در کشور است آن هم در حالی که آب شرب، بخش بسیار کوچکی از منابع آبی کشور است و بنابراین، باید با یک عزم همگانی برای صرفه‌جویی در مصرف آب تلاش کنیم.»
