در بازارهای بزرگی مانند نیویورک (NYSE)، چهار بار در سال پدیده‌ای به نام «جمعه جادوگر» (Quadruple Witching) رخ می‌دهد. در این روزها، چهار نوع قرارداد مشتقه (اختیار معامله سهام، اختیار معامله شاخص، آتی سهام و آتی شاخص) همزمان منقضی می‌شوند. در جمعه جادوگر دسامبر ۲۰۲۳، حجم معاملات بورس نیویورک ۴۰درصد نسبت به روزهای عادی افزایش یافت و شاخص S&P ۵۰۰ نوسانی ۱.۸درصدی را تجربه کرد.
علت نوسان، تعدیل موقعیت‌های باز (بستن یا تمدید قراردادها توسط سرمایه‌گذاران) و پویایی طبیعی عرضه و تقاضا دلیل اصلی این نوسانات است.
بازار اختیار معامله در بورس تهران نسبت به همتایان جهانی خود عمق کمتری دارد. عمق بازار (توانایی جذب سفارش‌های بزرگ بدون تغییر شدید قیمت) در ایران پایین است، چرا که تعداد بازیگران اصلی محدود و نقدشوندگی پایین است.
در سررسید اختیار معامله شاخص کل بورس در دی ۱۴۰۲، شاهد نوسان ۳.۵درصدی غیرمنتظره در آخرین ساعت معاملات بودیم، درحالی‌که میانگین نوسان روزانه این شاخص در آن ماه تنها ۱.۲درصد بود.
گزارش پژوهشکده مالی سازمان بورس در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد ۴۰درصد از نوسانات غیرعادی در سررسید آپشن‌ها، الگوهای معاملاتی مشکوک (مانند حجم بالای سفارشات در دقایق پایانی) را نشان می‌دهند.
در بورس‌هایی مانند آلمان (Xetra)، نهادهای نظارتی با ابزارهایی مانند الگوریتم‌های رصد معاملات (برای شناسایی سفارشات غیرعادی) و اخطار خودکار به سرمایه‌گذاران در صورت تغییرات شدید قیمت از دستکاری جلوگیری می‌کنند.
اما در بورس تهران فقدان مکانیسم‌های کارآمد مشکلاتی را به وجود آورده است. در ایران، داده‌های مربوط به موقعیت‌های باز آپشن‌ها با تاخیر منتشر می‌شوند.
به عنوان مثال در شهریور ۱۴۰۱، یک نهاد حقوقی با ثبت سفارشات سنگین فروش در دقایق پایانی، قیمت پایانی سهام فولاد را ۲درصد کاهش داد تا از اختیار فروش خود سود ببرد.
اما چگونه می‌توان بازار را امن‌تر کرد؟ در بورس سنگاپور (SGX)، استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل الگوهای معاملاتی، دستکاری را ۳۰درصد کاهش داده است.
برای بورس تهران نیز پیشنهاد می‌شود سامانه‌ای مشابه «ساتیا» (نظارت الکترونیک بورس هند) برای رصد بلادرنگ معاملات راه‌اندازی شود. تجربه موفق ترکیه در این زمینه نشان می‌دهد معافیت مالیاتی برای بازارگردان‌ها در بورس استانبول، نقدشوندگی را ۲۵درصد افزایش داد.
به این ترتیب جذب بازارگردان‌های بین‌المللی با ارائه مشوق‌های ارزی بهترین راهکار برای بورس تهران است. علاوه بر آن انتشار لحظه‌ای داده‌های موقعیت‌های باز آپشن‌ها (مانند بورس شیکاگو CBOE) و آموزش سرمایه‌گذاران خرد درباره تاثیر سررسید آپشن‌ها بر قیمت سهام می‌تواند بازار را در این مسیر یاری دهد.
نوسانات قیمتی در سررسید آپشن‌ها ذاتا غیرقابل حذف است، اما مرز بین «تعدیل طبیعی» و «دستکاری» به کیفیت نظارت و عمق بازار بستگی دارد.
اما پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا سازمان بورس می‌تواند با الهام از تجربه بورس‌های پیشرفته، سررسید آپشن‌ها را از تهدید به فرصت تبدیل کند؟ راه‌اندازی قراردادهای آتی سکه در سال‌های اخیر نشان می‌دهد ظرفیت بهبود زیرساخت‌های بازار مشتقه ایران وجود دارد.
* تحلیلگر بازار سرمایه
