بیش از یک ماه از گام اول برنامه دولت برای رفع محدودیت‌های شبکه اینترنت با رفع فیلتر پلتفرم‌های واتس‌اپ و گوگل‌پلی می‌گذرد، اما در این مدت نه تنها جزئیات مصوبه شورای فضای مجازی درباره گام‌های بعدی رفع فیلترینگ منتشر نشده، بلکه نبود شفافیت در برنامه دولت بازار شایعات را در این خصوص داغ کرده است؛ تا جایی که در هفته اخیر شایعه رفع فیلتر تلگرام و یوتیوب در روز گذشته منتشر شد. البته سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی در واکنش به این شایعات، آنها را به کلی تکذیب کرد. این موضوع نشان می‌دهد که عدم انتشار شفاف جزئیات طرح رفع فیلترینگ مرحله‌ای که در شورای عالی فضای مجازی به تصویب رسید، به این شایعات دامن زده است.
حتی برخی از مسوولان نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند و به اعتقاد مدیر گروه امور زیربنایی و تولیدی مرکز مطالعات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز تعدد شوراهای عالی در کشور که هر کدام از این شوراها تشکیلات و شرح وظایفی در حوزه تقنینی دارند و عملا ساختار آنها بین دستگاهی است، باعث شده طرح‌هایی مثل رفع فیلترینگ آن‌طور که انتظار می‌رود از مسیر شورای عالی فضای مجازی به نتیجه نهایی نرسد. او با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «اینکه کار کارشناسی منتشر شود و انجام شود، مجزا هستند؛ شوراها گزارش‌هایی دارند، ولی منتشر نمی‌شود. در مرکز پژوهش‌های مجلس تمام خروجی‌ها در سایت قرار می‌گیرد، اما در شوراها این موضوع مطرح نیست و تنها مصوبه دارند. تعداد شوراها زیاد است و این امر باعث می‌شود که تقابل و تعارضی در بخشنامه و دستورالعمل‌ها به وجود آید که سیستم را مختل می‌کند، کار دیوان‌سالاری سخت می‌شود و در دستور‌کار شوراها انتشار گزارش کار کارشناسی تعریف نشده است.»
با این اوصاف به نظر می‌رسد که موفقیت گام اول و سایر مراحل برنامه دولت برای رفع فیلترینگ در سایه عدم شفافیت و شایعات قرار گرفته است و اهمیت انتشار جزئیات مصوبه شورای فضای مجازی برای رفع محدودیت‌های دسترسی به شبکه اینترنت را بیش از پیش نشان داد. البته ارزیابی کارشناسان و کنشگران اینترنت از مصوبه شورای فضای مجازی چندان مثبت نیست و به گفته آنها، آن مصوبه به‌صورت تلویحی تایید شده است.
حامد بیدی، کنشگر اینترنت، در این خصوص به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «با اینکه روابط عمومی شورای فضای مجازی و وزارت ارتباطات تاکنون درباره مصوبه رفع گام به گام فیلترینگ شفاف‌سازی نکرده‌اند، اما منابع موثق، جزئیات منتشر شده در خبرگزاری مهر را تایید کرده‌اند. با این اوصاف به نظر نمی‌رسد که رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ آغاز یک مسیر متفاوت باشد؛ بلکه بیشتر به خاطر پاسخ به افکار عمومی انجام شده است. در نتیجه نباید منتظر رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها را در چند روز آینده باشیم؛ زیرا در مصوبه منتشر شده هیچ اشاره مستقیمی به رفع فیلتر نشده و فقط به اینترنت طبقاتی، راه‌اندازی پوسته و پذیرش شرایط ایران از سمت پلتفرم‌ها اشاره شده است. البته اگر فشار افکار عمومی و مطالبه‌گری از دولت، وزارت ارتباطات، شورای فضای مجازی و سایر بازیگران حوزه افزایش یابد، احتمال تغییر در این رویکرد وجود دارد.» در حالی که کارشناسان از رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها نگران هستند، وزیر ارتباطات در اواخر ماه پیش تاکید کرده بود که هیچ پلتفرمی از شمول رفع فیلترینگ خارج نیست.
در این وضعیت همچنان گزارش‌هایی از محبوبیت تلگرام و اینستاگرام برای مردم و به خصوص کسب‌وکارها منتشر می‌شود که عدم رضایت کاربران از گام اول رفع فیلترینگ و اولویت رفع فیلتر این دو پلتفرم را برای چندمین بار تایید می‌کند. دو گزارش اخیر در این مورد نشان می‌دهد که با وجود تداوم فیلترینگ گسترده میزان فروش فروشگاه‌های فعال در اینستاگرام سه برابر شده و تلگرام و اینستاگرام به عنوان شبکه‌های محبوب و پراستفاده زنان ایرانی شناخته شده است. در هفته‌های گذشته یکی از پلتفرم‌های مطرح فروشگاه‌ساز در کشور گزارشی از وضعیت فروشگاه‌های اینستاگرامی فعالش را منتشر کرد. نتایج این گزارش بیانگر آن است که این فروشگاهها در عصر فیلترینگ موفق شده‌اند تا حجم فروش خود را سه برابر کنند. این میزان از رشد نشان می‌دهد که با وجود فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی از پاییز ۱۴۰۱، بازار اینستاگرام به عنوان پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی برای کسب‌وکارهای ایرانی همچنان در حال رشد است.
این گزارش از رشد ۲۰۰ درصدی حجم بازار فروشگاه‌های فعال در اینستاگرام خبر می‌دهد و در این خصوص توضیح داده است: «حجم بازار خرده‌فروشی در اینستاگرام در سال ۱۴۰۳ بیش از ۷۵ هزار میلیارد تومان برآورده شده است. این در حالی است که برآوردهایی که با بررسی ترندهای منطقه‌ای انجام شده، نشان می‌دهد اگر فیلترینگ وجود نداشت این رقم به بیش از ۹۰ هزار میلیارد تومان می‌رسید.» در حالی که بازار فروش فروشگاه‌های اینستاگرامی با وجود تداوم فیلترینگ همچنان رونق دارد، اما کارشناسان و فعالان معتقدند که اگر موانع موجود در ایران مثل فیلترینگ و کیفیت پایین اینترنت وجود نداشت، سهم خرده‌فروشی آنلاین ایران حداقل دو برابر رقم فعلی بود و فرصت‌های توسعه در این بخش هم از رشد ۱۰۰ درصد بیشتر برخوردار می‌شدند.
پشوتن پورپزشک، مدیرعامل یکی از پلتفرم‌های فروشگاه‌ساز که گزارش بازار فروشگاه‌های اینترنتی را منتشر کرده است، با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «بررسی میزان فروش ۳۰۰ فروشگاه برتر این پلتفرم نشان می‌دهد که میزان سفارش این فروشگاهها اگرچه که پس از فیلترینگ گسترده سال ۱۴۰۱ با افت چشمگیر مواجه شد و در آبان ۱۴۰۱ به پایین‌ترین سطح خود رسید، اما در طول بازه زمانی ۲ سال به تدریج بازیابی شد و در دی ماه ۱۴۰۳ به عددی بیش از ۳ برابر آبان ۱۴۰۱ رسید. از آنجا که تعداد سفارش‌های فروشندگان اینستاگرام در آبان ۱۴۰۲ با کاهش ۶۰ درصدی به نسبت تیر همان سال مواجه شده بود، قاعدتا در صورت نبود فیلترینگ رشد بازار فروشندگان اینستاگرامی طی دو سال می‌توانست منجر به بازاری با ارزش بیش از ۱۲۰ همت در سال ۱۴۰۴ تبدیل شود.»
این فعال اقتصاد دیجیتال در ادامه صحبت‌های خود درباره سایر چالش‌های کسب‌وکارهای اینترنتی می‌گوید: «پس از اعمال قوانین جدید برای دسترس‌پذیری درگاه‌های بانکی و ایران‌اکسس شدن آنها، نرخ تراکنش‌های ناموفق فروشندگان این پلتفرم به ۶۷ درصد رسید؛ یعنی ۶۷ درصد از مشتریان که اقدام به خرید از فروشندگان می‌کردند، امکان تکمیل پروسه خرید خود را از طریق درگاه پرداخت آنلاین در پادرو از دست داده بودند. بسیاری از پلتفرم‌های اینترنتی دیگر هم با این مشکل روبه‌رو بودند. همچنان هم کاربران برای طی کردن مسیر خرید در اینستاگرام با چالش قطع و وصل مجدد فیلترشکن روبه‌رو هستند و شرکت‌های مختلف دست به دامن راهکارهای مختلفی شده‌اند تا بتوانند تاثیرات این مشکل را به حداقل برسانند.»
با این اوصاف به نظر می‌رسد با وجود اینکه در شش ماه گذشته وعده‌های محقق‌نشده بسیاری برای رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی داده شده است، اما هنوز اینستاگرام به عنوان پرکاربردترین پلتفرم برای کسب‌وکارها، رفع فیلتر نشده است. همچنین با وجود استفاده گسترده کاربران ایرانی از فیلترشکن و رشد ارگانیک بازار خرید و فروش‌های اینستاگرامی، همچنان اثرات این محدودیت‌ها روی بازار تجارت اجتماعی قابل مشاهده است و با اتخاذ تصمیم‌های خلق‌الساعه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کسب‌وکارهای حوزه آنلاین وارد می‌کند.
علاوه بر تداوم محبوبیت پلتفرم‌های فیلتر شده برای کسب‌وکارها نتایج گزارش یکی از پلتفرم‌های سلامت زنان کشور نشان می‌دهد که تلگرام و اینستاگرام به عنوان شبکه‌های محبوب و پراستفاده زنان ایرانی شناخته شده است. طبق این گزارش، بیش از ۵۷ درصد زنان ایران، بالغ بر سه ساعت در روز از اینترنت استفاده می‌کنند و اینستاگرام و تلگرام به عنوان محبوب‌ترین شبکه اجتماعی و پیام‌رسان میان آنهاست. همچنین محتوای طنز با نزدیک به ۵۰ درصد محبوبیت، محتوای پربازدید از سمت زنان ایرانی در فضای مجازی است. نتایج گزارش این پلتفرم نشان می‌دهد که علت و معیار اصلی اعتماد به یک محتوا در فضای مجازی از سمت زنان، نه تنها تعداد دنبال‌کننده‌های یک حساب کاربری نبود، بلکه ۳۲ درصد اعلام کرده‌اند محتوا در صورتی که منطبق با تجربیات شخصی آنها باشد به آن اعتماد می‌کنند.
بخش اول این پیمایش هم درباره میزان مصرف اینترنت توسط زنان است که طبق اعلام ۳۵.۷ درصد از افراد بین یک تا سه ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند و ۳۱.۵ درصد از افراد بین سه تا پنج ساعت. به این ترتیب نزدیک به ۵/۶ درصد از کل افراد گفتند فقط تا یک ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند و ۲۶.۳ درصد از کل افراد بیش از پنج ساعت در اینترنت وقت می‌گذرانند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۵۷ درصد زنان ایران بیش از سه ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند. علاوه بر این، در میان پیام‌رسان‌ها، تلگرام با ضریب نفوذ ۶۸درصدی، واتس‌اپ ۵۴ درصد و ایتا کمتر از ۲۰ درصد، پیام‌رسان‌هایی هستند که بیشترین استفاده و کاربرد را میان کاربران زن ایرانی دارند. جدا از این دو گزارش اخیر، این نخستین بار نیست که آماری از محبوبیت تلگرام و اینستاگرام در بین ایرانی‌ها به خصوص مشاغل کشور منتشر می‌شود، اما سیاستگذاران نه تنها به این موضوع توجه چندانی ندارند تا تسریع رفع فیلتر این دو پلتفرم را در اولویت قرار دهند؛ بلکه با عدم انتشار شفاف جزئیات برنامه رفع گام به گام فیلترینگ به شایعات، نگرانی‌ها و نااطمینانی‌ها در این خصوص دامن زده‌اند.
