هاوانا به دلیل قطع برق در خاموشی کامل فرو رفت؛ این سکانس پایانی سریالی است که بیش از ۶۰ سال‌پیش آغاز شد. کارگردان این سریال در روزهای نخست وعده یک بهشت آزاد و نورانی به جامعه کوبا داد، حالا اما دیگر فیدل زنده نیست تا حاصل عملکرد حکومتی که بیش از ۶ دهه‌پیش خود پایه‌گذار آن بوده را ببیند. حکومتی که اساس آن بر مبارزه با امپریالیسم جهانی و مقاومت خلق قهرمان کوبا بوده، امروز برای تامین حداقل معیشت مردم با مشکل جدی مواجه است. امروز دیگر حکومت برادر بزرگتر به تاریخ پیوسته و کوبا برای مقاومت بیشتر یاوری ندارد. به‌نظر می‌رسد پس از جنگ سرد، کارت کوبا در بازی قدرت‌های جهانی ارزش خود را از دست داده‌است. در مقابل بیش از ۳۰سال‌قبل، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، سیاستگذاران گروهی دیگر از کشورها که در دوران جنگ سرد عضوی از بلوک شرق محسوب می‌شدند، واقعیت‌های دنیای جدید را درک کردند و تصمیم گرفتند خرج خود را از رفقای سابق جدا کنند.
رهبران ویتنام، لهستان، مجارستان و اسلواکی و چندین کشور برآن شدند که به‌جای شعار‌دادن، رفاه واقعی را برای مردم به ارمغان آورند. نتیجه این تغییر مسیر امروز به روشنی مشخص شده‌است؛ مثلا درآمد سرانه ویتنام(به قیمت جاری) از ۱۴۳دلار در سال۱۹۹۱ به ۴۳۰۰دلار در سال۲۰۲۳ رسیده و ارزش صادرات این کشور ظرف این مدت ۱۲۵برابر شده‌است. همچنین در مدت مذکور درآمد سرانه اسلواکی از ۲۷۰۰دلار به ۲۴هزار دلار افزایش داشته و ارزش صادرات این کشور ۲۰برابر شده‌است. واقعیت آن است که انتخاب‌ها آینده را می‌سازند و بهترین شانس برای سیاستگذارانی که در معرض انتخاب‌های سخت هستند آن است که می‌توانند از تجربه‌های گذشتگان استفاده کنند. گزارش حاضر سعی دارد از قاب تاریخ، روند تغییر مسیر کشورهای عضو بلوک شرق را بررسی و نحوه تحول تجاری این کشورها را بررسی کند. در این بین کوبا یک استثناست.
برای شروع باید ۳۴سال به عقب برگردیم و داستان را از یک شب سرد در مسکو آغاز کنیم. شبی که پرچم سرخ اتحاد جماهیر شوروی از بالای کاخ کرملین پایین کشیده‌شد و همراه با رویای سوسیالیسم به موزه تاریخ رفت.
پس از سقوط حکومت برادر بزرگتر، حالا کشورها باید انتخاب می‌کردند که همچنان می‌خواهند بر سر آرمان‌های گذشته مقاومت کنند یا روش جدیدی را درپیش بگیرند. بدیهی است که عمده کشورها مسیر دوم را انتخاب کردند؛ به‌جز کوبا، دژ سرخ آمریکای‌لاتین. بر اساس داده‌های بانک جهانی، در سال۱۹۹۱، کوبا، پرو، مجارستان، اسلواکی و ویتنام در حوزه تجارت تقریبا در وضعیت مشابهی بودند. در این سال ویتنام در حدود ۳میلیارد دلار، پرو بیش از ۴میلیارد دلار، کوبا بیش از ۵میلیارد دلار، اسلواکی در حدود ۶میلیارد دلار و مجارستان ۱۰میلیارد دلار، کالا و خدمات به سایر کشورها صادر می‌کردند.
اوضاع در سمت واردات نیز مشابه بود. در سال1991، ویتنام در حدود 3.5میلیارد دلار، پرو 5میلیارد دلار، کوبا 7میلیارد دلار، اسلواکی 6.5میلیارد دلار و مجارستان بیش از 10میلیارد دلار از سایر کشورها کالا و خدمات وارد می‌کردند. از 5 کشور مذکور، 4 کشور به‌خوبی خاطرات دوران جنگ سرد را به یاد می‌آوردند؛ دورانی که مردم تمایلی نداشتند تا حتی هنگام صرف شام به آن اشاره کنند، بنابراین این کشورها تصمیم گرفتند که فصل جدیدی از تاریخ خود را شروع کنند. آنها اصلاحات اساسی را در سیستم سیاسی و اقتصادی خود اعمال کردند. در این مسیر تلاش اصلی بر یک هدف مهم معطوف شد. باید کالاهایی تولید شود که خریداران بین‌المللی داشته‌باشد. برای این منظور کشورها تلاش داشتند که مزیت‌های نسبی خود را پیدا کنند و نقش پررنگی در زنجیره ارزش جهانی ایفا کنند.
در کوبا اوضاع متفاوت بود. یک نفر به تنهایی تلاش می‌کرد که هیچ‌چیز در کوبا تغییر نکند. فیدل کاسترو که پیش از تحویل کرسی به برادرش بیش از 30 سال ریاست‌جمهوری کوبا را بر عهده داشت، می‌خواست به تنهایی بار زنده نگه‌داشتن آرمان کمونیسم را به دوش بکشد. حتی فرار جمعی مردم به ستوه‌آمده کوبا به آمریکا در دهه90 میلادی نیز خللی در اراده فولادین او ایجاد نکرد. بررسی آمارهای تجارت این 5 کشور به‌خوبی نتایج عملکرد بر اساس این دو دیدگاه را نشان می‌دهد. در سال2023 میلادی ویتنام 375میلیارد دلار، مجارستان 172میلیارد دلار، اسلواکی 122میلیارد دلار و پرو 72میلیارد دلار کالا و خدمات به سایر کشورها صادر کردند؛ در واقع ظرف مدت 3دهه، ارزش صادرات ویتنام 125برابر، پرو 18برابر، اسلواکی 20برابر و مجارستان 17برابر شده‌است.
حال سوال این است که در این مدت کوبا چه دستاوردی کسب کرده‌است؟ آخرین آمار رسمی بانک جهانی از صادرات کوبا نشان می‌دهد؛ در سال2020 میلادی، این کشور 8میلیارد و 770میلیون دلار کالا و خدمات صادر کرده‌است؛ این‌یعنی در طول مدت 33 سال، صادرات این کشور تنها 64درصد رشد داشته‌است. البته در دوره‌ای کوتاه صادرات کوبا (عمدتا صادرات خدمات) در نتیجه توافق با ایالات‌متحده، افزایش داشت و به 18میلیارد دلار رسید، اما این رشد مقطعی نیز ادامه نداشت و صادرات این کشور دوباره مسیر نزولی را در پیش گرفت. آمارهای واردات 5کشور نیز مشابه صادرات است. در 3دهه‌گذشته ارزش واردات ویتنام 98برابر، اسلواکی 18 برابر، مجارستان 16برابر و پرو 13برابر شده‌است، اما در همین مدت 30ساله واردات کوبا تنها 12درصد رشد داشته‌است. به‌نظر می‌رسد آمار‌ها کاملا گویاست و نیازی به تحلیل اضافه ندارد؛ فاصله سیاستگذاری بر اساس اوهام یا استفاده از رویکرد علمی به اندازه شکافی است که در نمودار صادرات و واردات این 5 کشور مشاهده می‌شود.
آیا تحریم می‌تواند به رشد اقتصاد ملی و پیشرفت تکنولوژی کمک کند؟ تایید این گزاره به‌معنای آن است که اکنون باید کوبا پیشرفته‌ترین کشور در سطح جهان باشد، زیرا از نظر زمانی کمتر کشوری را می‌توان یافت که به اندازه کوبا با تحریم دست‌وپنجه نرم کرده‌باشد. داده‌های نهاد «پایش پیچیدگی اقتصاد» (Observatory of Economic Complexity) حاکی از آن است که در سال1995 میلادی، شکر خام مهم‌ترین محصول صادراتی کوبا بوده‌است. بر اساس این داده‌ها، این محصول بالغ‌بر 42درصد صادرات کوبا را شامل می‌شده. همچنین نیکل، خرچنگ و سیگار دیگر اقلام صادراتی این کشور محسوب می‌شدند، بنابراین مشخص است که در آن دوره، محصولات صنعتی سهمی در سبد صادراتی کوبا نداشته‌اند. همچنین آمار‌ها نشان می‌دهد؛ در سال2022، مهم‌ترین کالای صادراتی کوبا، سیگار بوده و 25درصد ارزش صادرات کوبا مربوط به این محصول بوده‌است. نیکل، روی و مشروبات الکلی دیگر اقلام اصلی صادراتی کوبا هستند.
نکته جالب آن است که در هر دو دوره (سال 1995 و 2022)، کوبا در تامین ماشین‌آلات، محصولات کارخانه‌ای، مواد شیمیایی و حتی مواد غذایی به واردات وابستگی دارد؛ در واقع آمار‌ها حاکی از آن است که این فرضیه که تحریم باعث رشد صنعت و تکنولوژی در کشورها خواهدشد، حداقل در مورد کوبا مصداق ندارد. اسلواکی نمونه دیگری است که بررسی مسیر آن در 3 دهه‌گذشته می‌تواند حاوی درس‌های مهمی باشد. این کشور کمی بیش از 5 میلیون نفر (رقمی معادل نصف جمعیت کوبا) جمعیت دارد. اسلواکی با شناخت درست از مزیت‌های اقتصاد خود موفق شد در سال2023 میلادی، رکورد تحسین‌برانگیز 122میلیارد دلار را در صادرات کالا و خدمات ثبت کند. براساس آمارهای «پایش پیچیدگی اقتصاد»، 25درصد از ارزش کل صادرات اسلواکی مربوط به صادرات خودرو است. وسایل موتوری و کالاهای الکترونیکی دیگر اقلام عمده صادراتی این کشور محسوب می‌شوند. البته 30 سال‌قبل اقلام صادراتی اسلواکی به کلی متفاوت بود. در آن دوران این کشور بیشتر محصولات معدنی صادر می‌کرد و سهم خودرو از صادرات اسلواکی در حدود 200میلیون دلار(معادل 2درصد از ارزش صادرات این کشور) بود. کوبا هم در این مدت نه‌تنها به صادرکننده خودرو تبدیل نشد که مردم هنوز هم در فقدان توانایی تولید خودرو در داخل این کشور، مجبور به استفاده محصولات دهه1960 آمریکا هستند؛ در حدی که خیابان‌های هاوانا به موزه خودروهای کلاسیک شباهت دارد.
بنابراین مشخص است که آنچه باعث شکوفایی یک کشور خواهدشد نه استقبال از تحریم‌ها بلکه شناخت درست از نقش و جایگاه کشور در عرصه جهانی، تمکین به علم و دوری از شعارهای کلی است. تنها در چنین شرایطی است که می‌توان رفاه و بهروزی که هدف اصلی حکمرانی عاقلانه است را برای مردم به ارمغان آورد. هدفی که کشورهایی همچون لهستان، مجارستان، ویتنام، اسلواکی و صدها نمونه دیگر به آن رسیدند، اما مردم کوبا 70 سال‌است از تجربه آن محروم هستند.
