مدیتیشن و ذهن‌آگاهی (Mindfulness) راهکاری ساده، در دسترس و رایگان برای کاهش استرس، بهبود سلامت روان و افزایش تمرکز معرفی محسوب می‌شوند. بسیاری از افراد از طریق کلاس‌های آموزشی، اپلیکیشن‌ها و کتاب‌های راهنما این تمرین‌ها را انجام می‌دهند و انتظار دارند که اثرات مثبت آن را تجربه کنند. اما آیا مدیتیشن واقعاً همیشه مفید است؟
به گزارش یک پزشک، تحقیقات جدید نشان داده‌اند که این روش، برخلاف تبلیغات رایج، می‌تواند در برخی افراد عوارض جانبی جدی ایجاد کند. عوارضی که نه‌تنها لحظه‌ای نیستند، بلکه ممکن است مدت‌ها ادامه پیدا کنند و زندگی فرد را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهند.
درحالی‌که مزایای مدیتیشن بارها مورد بررسی قرار گرفته‌اند، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تأثیرات احتمالی منفی آن بررسی نشده. بسیاری از مربیان مدیتیشن و تولیدکنندگان اپلیکیشن‌های ذهن‌آگاهی، درباره این عوارض هشدار نمی‌دهند و این می‌تواند افراد را در معرض مشکلات جدی روانی قرار دهد.
ذهن‌آگاهی، نوعی مدیتیشن با ریشه‌های بودایی است که فرد را به تمرکز بر احساسات، افکار و تجربیات لحظه حال دعوت می‌کند. هدف این تمرین، ایجاد آگاهی و پذیرش بدون قضاوت نسبت به آنچه در ذهن و بدن می‌گذرد، است.
تاریخچه این روش به بیش از ۱۵۰۰ سال پیش در هند بازمی‌گردد. در متنی باستانی به نام «متن مدیتیشن دارماتراتا» (Dharmatrāta Meditation Scripture) که توسط جامعه‌ای از بوداییان نوشته شده، روش‌های مختلف مدیتیشن توصیف شده‌اند. اما این متن فقط به مزایای مدیتیشن اشاره نکرده، بلکه علائمی مانند افسردگی، اضطراب، روان‌پریشی (Psychosis)، گسست از واقعیت (Dissociation) و احساس غیرواقعی بودن جهان (Depersonalisation) را نیز به‌عنوان پیامدهای احتمالی این تمرین ذکر کرده است.
در هشت سال گذشته، پژوهش‌های متعددی درباره تأثیرات منفی مدیتیشن انجام شده است. برخلاف تصور عمومی، این تحقیقات نشان داده‌اند که تجربه عوارض جانبی، پدیده‌ای نادر نیست و ممکن است در بسیاری از افراد رخ دهد.
یکی از بزرگ‌ترین مطالعات در این زمینه در سال ۲۰۲۲ روی ۹۵۳ نفر در آمریکا انجام شد. این افراد به‌طور منظم مدیتیشن می‌کردند، اما بیش از ۱۰ درصد آن‌ها تجربه‌ای منفی داشتند که تأثیرات منفی شدیدی بر زندگی روزمره‌شان گذاشته بود. این عوارض حداقل یک ماه ادامه داشت و در برخی موارد، حتی بیشتر.
پژوهشی که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد و بیش از ۴۰ سال تحقیق را بررسی کرده بود، نشان داد که شایع‌ترین مشکلات ناشی از مدیتیشن شامل موارد زیر هستند:
نکته مهم این است که این مشکلات تنها در افرادی که پیشینه مشکلات روانی دارند، مشاهده نشده. حتی افرادی که میزان متوسطی از مدیتیشن را انجام داده‌اند و هیچ مشکل روانی قبلی نداشته‌اند نیز ممکن است این علائم را تجربه کنند. برخی از این اثرات می‌توانند بلندمدت باشند و باعث مشکلات جدی در زندگی فرد شوند.
اگرچه امروز بسیاری از رسانه‌ها درباره مزایای مدیتیشن صحبت می‌کنند، اما این مسئله برای دانشمندان جدید نیست. در سال ۱۹۷۶، آرنولد لازاروس (Arnold Lazarus)، یکی از چهره‌های مهم روان‌شناسی شناختی-رفتاری، هشدار داد که استفاده گسترده از مدیتیشن بدون نظارت مناسب، می‌تواند منجر به مشکلات جدی روانی مانند افسردگی، آشفتگی شدید ذهنی و حتی فروپاشی روان‌شناختی در افراد مبتلا به اسکیزوفرنی شود.
یکی از مشکلات بزرگ این است که مدیتیشن، علاوه بر اینکه یک تمرین ذهنی است، به یک صنعت عظیم نیز تبدیل شده است.
رونالد پورسر (Ronald Purser)، استاد مدیریت و راهب بودایی، در کتاب خود با عنوان «مک‌ذهن‌آگاهی» (McMindfulness, 2023) اشاره کرده است که ذهن‌آگاهی امروزه به نوعی «معنویت سرمایه‌داری» تبدیل شده است.
فقط در آمریکا، صنعت مدیتیشن ارزشی بالغ بر ۲.۲ میلیارد دلار دارد. مربیان، شرکت‌های تولیدکننده اپلیکیشن‌های مدیتیشن، و نویسندگان کتاب‌های مرتبط، همه از این بازار سود می‌برند. این در حالی است که بسیاری از آن‌ها از عوارض جانبی مدیتیشن بی‌خبرند یا ترجیح می‌دهند درباره آن صحبت نکنند.
جان کبات زین (Jon Kabat-Zinn)، یکی از پیشگامان جنبش مدرن ذهن‌آگاهی، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۷ اعتراف کرد که ۹۰ درصد از پژوهش‌هایی که تأثیرات مثبت مدیتیشن را بررسی کرده‌اند، از نظر علمی ضعیف هستند.
در سال ۲۰۲۲، یکی از بزرگ‌ترین پژوهش‌های علمی در تاریخ مدیتیشن که بیش از ۸ میلیون دلار از سوی «ولکام تراست» (Wellcome Trust) بودجه دریافت کرده بود، روی بیش از ۸۰۰۰ کودک ۱۱ تا ۱۴ ساله در ۸۴ مدرسه بریتانیا انجام شد.
نتایج این پژوهش نشان داد که مدیتیشن ذهن‌آگاهی نه‌تنها هیچ تأثیر مثبتی بر سلامت روان این کودکان نداشت، بلکه ممکن بود تأثیرات منفی روی کودکانی که در معرض خطر مشکلات روانی بودند، داشته باشد.
یک سوال مهم این است که آیا تبلیغ و فروش مدیتیشن بدون اطلاع‌رسانی درباره عوارض جانبی آن، از نظر اخلاقی درست است؟
با توجه به یافته‌های علمی، پاسخ به این سوال منفی است. اما مشکل اینجاست که بسیاری از مربیان مدیتیشن از این خطرات آگاه نیستند یا زمانی که فردی از تجربه منفی خود صحبت می‌کند، او را به ادامه تمرین تشویق می‌کنند، بدون اینکه راهنمایی علمی ارائه دهند.
تحقیقات درباره روش‌های ایمن‌تر مدیتیشن تازه آغاز شده است و هنوز دستورالعمل مشخصی برای جلوگیری از عوارض آن وجود ندارد. بااین‌حال، منابعی وجود دارند که می‌توانند به افرادی که تجربه منفی از مدیتیشن داشته‌اند کمک کنند.
در آمریکا، یک مرکز درمانی تخصصی برای افرادی که پس از تمرین مدیتیشن دچار مشکلات شدید شده‌اند، راه‌اندازی شده است.
تا زمانی که پژوهش‌های بیشتری انجام شود، لازم است که افراد با آگاهی بیشتری به سراغ مدیتیشن بروند و بدانند که این روش، اگرچه برای برخی مفید است، اما می‌تواند خطراتی نیز به همراه داشته باشد.
