انگار فرقی نمی‌کند در کدام سوی دنیا کسب‌وکار راه بیندازید؛ قصه رقابت همه‌جا شبیه به هم است. شرکت‌های بزرگ‌تر از موقعیت مسلط خود استفاده می‌کنند تا جلوی رشد رقبای تازه‌نفس را بگیرند. چند ماه پیش در تهران، «تپسی‌فود» و «زودکس»، 2 بازیگر تقریباً جدید حوزه سفارش آنلاین غذا، از «اسنپ‌فود» به شورای رقابت شکایت کردند و به‌تازگی نیز در کالیفرنیا، «اوبر» از رویه «دوردش» شاکی شده است. اتهام در هر 2 پرونده نیز یکسان است: ایجاد انحصار در بازار سفارش آنلاین غذا. «فاطمه برکت مومنی»، وکیل پایه یک دادگستری، معتقد است وجود ضمانت‌اجراهای قانونی قوی و اجرای آنها، می‌تواند قدرت بازدارندگی خوبی در برابر میل به انحصارطلبی کسبوکارها داشته باشد. او در گفتگو با دیجیاتو تأکید کرد قانون نباید انحصارگرایی را به تمایل کسبوکارها واگذار کند.
ایجاد انحصار فرمول ساده‌ای دارد، وقتی شرکتی سهم قابل‌توجهی از بازار را در اختیار دارد، می‌تواند با اعمال فشار بر تأمین‌کنندگان، آنها را مجبور به همکاری انحصاری کند. در آمریکا، دوردش با ۶۳ درصد سهم بازار این کار را می‌کند و در ایران نیز رقبای اسنپ‌فود معتقدند این شرکت با موقعیت مسلط خود، مانع همکاری رستوران‌ها، نانوایی‌ها و سایر عرضه‌کنندگان با رقبا می‌شود.
به گزارش دیجیاتو و به نقل از وال‌استریت ژورنال، اوبر (uber)، جمعه از دوردش (DoorDash) به دادگاه عالی ایالت کالیفرنیا شکایت و این شرکت را متهم به اقدامات ضدرقابتی در حوزه سفارش آنلاین غذا کرد. ازجمله این اقدامات می‌توان به اجبار رستوران‌ها به همکاری انحصاری، افزایش غیرمنصفانه کمیسیون‌ها و ایجاد موانع برای رقبا اشاره کرد. البته دوردش این اتهام‌ها را نپذیرفته است.
آنطورکه در این شکواییه آمده، دوردش رستوران‌هایی را که از سرویس UberEats، بخش تحویل غذای اوبر، برای مدیریت برخی سفارش‌ها استفاده می‌کنند، تهدید کرده که نرخ کمیسیونشان را افزایش می‌دهد. افزایشی که گفته می‌شود حتی به 30 درصد هم می‌رسد. درحالی‌که مالک یک رستوران به وال‌استریت ژورنال گفته افزایش کمیسیون حتی به میزان ۲ یا ۴ درصد، ضربه بزرگی به رستوران‌ها می‌زند.
اوبر اعلام کرده این شکایت را پس از شنیدن از رستوران‌هایی که احساس می‌کردند مورد زورگویی قرار گرفته‌اند، ثبت کرده است. آنها معتقدند تاکتیک‌های اجباری دوردش حق انتخاب را کاهش می‌دهد و منجر به قیمت‌های بالاتر، خدماتی با کیفیت پایین‌تر و کاهش نوآوری می‌شود.
این شرکت با شکایت خود به‌دنبال مبلغ نامشخصی خسارت و دستور دادگاهی است که دوردش را ملزم به تغییر اقدامات خود کند. پاسخ دوردش نیز به این اتهام‌ها جالب است: «پرونده اوبر هیچ مبنایی ندارد. ادعاهای آنها بی‌اساس و مبتنی‌بر ناتوانی آنها در ارائه جایگزینی با کیفیت به فروشندگان [رستوران‌ها]، مصرف‌کنندگان [کاربران] و پیک‌هاست.»
داده‌های شرکت Earnest Analytics نشان می‌دهد دوردش سال گذشته میلادی ۶۳ درصد بازار تحویل غذا را در اختیار داشته و پس‌ازآن اوبر با ۲۵ درصد و گراب‌هاب با ۶ درصد قرار داشتند.
آنچه به‌تازگی در کالیفرنیای آمریکا رخ داده برای کاربران ایرانی نوعی خاطره است. تاریخچه شکایت از انحصارطلبی در حوزه سفارش آنلاین غذا به اواخر دهه 90 بازمی‌گردد که «چیلیوری» از «اسنپ‌فود» شکایت کرد.
این شورا مهرماه سال 1398 به این شکایت رسیدگی کرد و اقدام اسنپ‌فود در بازار ارائه خدمات آنلاین غذا را در بخش‌هایی مصداق ایجاد انحصار دانست. 5 سال از این ماجرا می‌گذرد و مجدداً 2 بازیگر تقریباً تازه‌وارد حوزه دلیوری غذا از اسنپ‌فود شکایت کرده‌اند.
آبان امسال روابط‌عمومی تپسی اعلام کرد در اعتراض به رویه‌های ضدرقابتی گروه اسنپ در بازار سفارش آنلاین غذا، از این شرکت به شورای رقابت شکایت کرده‌اند: «این شکایت با محوریت «ایجاد مانع برای ورود رقبای جدید به بازار» با استفاده از محدودکردن رستوران‌ها به همکاری با سایر پلتفرم‌ها انجام شده است.»
«زودکس»، دیگر بازیگر این حوزه نیز شکایتی علیه اسنپ‌فود ثبت کرده و از شورای رقابت خواسته رفتارهای انحصارگرایانه این شرکت، به‌ویژه در زمینه قراردادهای اختصاصی با رستوران‌ها، را بررسی کند.
با گذشت چند ماه، هنوز شورای رقابت به این 2 شکایت رسیدگی نکرده است؛ به همین دلیل و برای آشنایی بیشتر با قوانین ضدانحصاری در ایران و دنیا، با «فرزانه برکت مومنی»، وکیل پایه‌یک دادگستری و مدیرعامل دوات، گفتگو کردیم.
او با تأکید بر اینکه قانون نباید انحصارگرایی را به تمایل کسبوکارها واگذار کند، معتقد است ضمانت‌اجراهای قانونی قوی و اجرای آنها قدرت بازدارندگی خوبی برابر میل به انحصارطلبی کسبوکارها دارد.
مجتبی آستانه- دیجیاتو: این 2 پرونده از نظر حقوقی چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند؟
فرزانه برکت مومنی، وکیل پایه‌یک دادگستری: به نظر می‌رسد این 2 پرونده از نظر حقوقی شباهت زیادی به یکدیگر دارند؛ در هر 2 شکایت، این ادعا مطرح شده که بزرگ‌ترین و قوی‌ترین پلتفرم تحویل غذای آنلاین به‌نحوی رستوران ها را برای کارکردن با سایر پلتفرم‌های غذارسانی آنلاین محدود می‌کند و این‌گونه رقابت پلتفرم‌های غذارسانی محدود و سخت می‌شود؛ برای مثال، از رستوران‌هایی که با پلتفرم‌های دیگر هم همکاری کنند، کمیسیون بیشتری گرفته می‌شود یا آنکه رستوران‌ها را به‌خاطر اینکه در چند پلتفرم حضور دارند، تحت فشار می‌گذارند تا جایی که چندین رستوران مجبور شده‌اند حساب کاربری خود را در پلتفرم‌های دیگر ببندند.
رسیدگی به رویه‌های انحصاری و ضدرقابتی در قوانین بین‌المللی چه تفاوتی با ایران دارد؟
هرچند کالیفرنیا در این زمینه قوانین دسته‌بندی‌شده‌تر و خاص‌تری از ایران دارد، به‌طورکلی متن قوانین ایران و کالیفرنیا درباره تسهیل رقابت و منع انحصار تا حد زیادی شباهت دارند.
به نظر من، مهم‌ترین تفاوت در ضمانت‌اجراهای قانونی و اجرای قاطع این قانون است؛ برای مثال، هر دوی این قوانین در کالیفرنیا و ایران می‌گویند رفتارهای منع‌کننده و محدودکننده رقابت ممنوع هستند اما در کالیفرنیا، اگر برای مرجع صالح، عمل ضدرقابتی احراز شود، آن شرکت را در بیشتر مواقع به پرداخت جریمه‌های بسیار سنگین (گاه تا صدها میلیون دلار) محکوم می‌کند؛ همین موضوع باعث شده اکثر شرکت‌ها قبل از صدور حکم با یکدیگر سازش کنند و دست از رفتارهای ضدرقابتی بکشند. تاکنون، شورای رقابت در ایران بیشتر به محکومیت به «توقف رویه ضدرقابتی» رأی قطعی داده است که چندان بازدارنده نیست.
در قوانین ایران، چه ضمانت‌اجراهای دیگری برای جلوگیری از رفتارهای ضدرقابتی وجود دارد؟
مطابق ماده ۶۱ قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی، شورای رقابت می‌تواند به محکومیت‌های سنگین‌تری مانند دستور به استرداد اضافه درآمد یا توقیف اموالی که از طریق ارتکاب رویه‌های ضدرقابتی این قانون به دست آمده است، رأی دهد. همچنین می‌تواند دستور به جلوگیری از فعالیت بنگاه یا شرکت در زمینه‌ای خاص یا در منطقه یا مناطق خاص دهد.
خلأهای قانونی موجب شکل‌گیری و تقویت انحصار شده یا این اتفاق ناشی از ذات بازار است؟
به‌نظرم در دنیای رقابت کسبوکارها، بیشتر اشخاص و شرکت‌هایی که بتوانند و قدرتش را داشته باشند، دنبال کسب حداکثری سود هستند و این موضوع محدود به ایران نیست. نکته مهم آنجاست که قانون نباید انحصارگرایی را به تمایل اشخاص واگذار کند تا در ارزیابی هزینه-منفعت، شرکت‌ها بتوانند بین رقابت و انحصار یکی را انتخاب کنند.
آنچه از دریچه تخصص و تجربه خودم می‌توانم بگویم، این است که ضمانت‌اجراهای قانونی قوی و اجرای آنها، به‌ویژه در مسائل مربوط به رقابت که غالباً بین شرکت‌ها مطرح می‌شود، می‌تواند قدرت بازدارندگی خوبی داشته باشد.
به نظر شما انحصارگرایی چه آسیب‌هایی دارد؟
واضح است که ازبین‌رفتن رقابت نه‌فقط به ضرر کسب‌وکارهای کوچک‌تر است، بلکه به ضرر مشتریان نهایی هم است. وقتی رقابت جاری باشد، مشتری حق انتخاب بین چند رقیب دارد و در چنین شرایطی، کسبوکارها چاره‌ای جز جذب و حفظ رضایت کامل مشتری ندارند. البته فعالان حوزه اقتصاد شاید بهتر بتوانند به این سؤال پاسخ دهند.
