کمال ابراهیمی کاوری کارشناس مناطق آزاد تجاری در یادداشت اختصاصی برای خبرگزاری مهر در خصوص فرصت‌ها و چالش‌های توسعه مناطق آزاد تجاری در ایران نوشت: مناطق آزاد تجاری در سراسر جهان به‌عنوان ابزاری کلیدی برای تقویت رشد اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و تسهیل تجارت بین‌المللی شناخته می‌شوند. با این حال، تجربه ایران در توسعه این مناطق نشان می‌دهد که بسیاری از آنها نتوانسته‌اند به اهداف اولیه خود دست یابند. در حالی که کشورهای موفق از این مناطق به‌عنوان مراکزی برای نوآوری، تولید صادرات‌محور و زنجیره‌های تأمین جهانی استفاده کرده‌اند، مناطق آزاد ایران عمدتاً به دروازه‌های وارداتی تبدیل شده‌اند که تأثیر قابل‌توجهی بر رشد صنعتی و اقتصادی نداشته‌اند.
یکی از چالش‌های اساسی در توسعه مناطق آزاد ایران، نبود یک چارچوب سیاستی پایدار و هماهنگ است. تغییرات مکرر در قوانین، عدم شفافیت در سیاست‌های اقتصادی و عدم تطابق مقررات این مناطق با استانداردهای بین‌المللی، باعث ایجاد فضایی پر ریسک برای سرمایه‌گذاران شده است. از سوی دیگر، موانع بوروکراتیک و پیچیدگی‌های اداری، فرآیند سرمایه‌گذاری را دشوار کرده و از جذابیت این مناطق برای شرکت‌های خارجی کاسته است (Zeng, 2019).
علاوه بر مسائل قانونی، چالش‌های زیرساختی نیز یکی از موانع مهم در بهره‌وری این مناطق محسوب می‌شود. توسعه ناکافی شبکه‌های حمل‌ونقل، نبود دسترسی مناسب به بنادر و فرودگاه‌های بین‌المللی و ضعف در زیرساخت‌های دیجیتال، موجب افزایش هزینه‌های لجستیکی شده و رقابت‌پذیری این مناطق را کاهش داده است. در حالی که بسیاری از مناطق آزاد موفق در جهان، به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های هوشمند، لجستیک پیشرفته و زیرساخت‌های دیجیتال روی آورده‌اند، مناطق آزاد ایران همچنان از این روند عقب مانده‌اند (Farole & Akinci, 2011).
با این حال، فرصت‌هایی نیز برای بازنگری در راهبردهای توسعه‌ای این مناطق وجود دارد. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، حرکت از مدل سنتی مبتنی بر معافیت‌های مالیاتی به سمت توسعه یک اکوسیستم نوآورانه است که در آن شرکت‌های فناور، استارت‌آپ‌ها و صنایع پیشرفته بتوانند فعالیت کنند. ایجاد مناطق ویژه برای صنایع دانش‌بنیان، توسعه مراکز تحقیق و توسعه و تقویت همکاری‌های بین‌المللی، می‌تواند نقش این مناطق را در زنجیره‌های تأمین جهانی پررنگ‌تر کند. به‌عنوان مثال، مدل‌های موفقی مانند مناطق آزاد سنگاپور و دوبی، نشان داده‌اند که تمرکز بر فناوری‌های پیشرفته و پیوند با اقتصاد جهانی، می‌تواند مزیت‌های رقابتی پایدارتری نسبت به مدل‌های سنتی ایجاد کند (World Bank, 2020).
یکی دیگر از راهکارهای کلیدی برای بهبود عملکرد مناطق آزاد در ایران، اصلاح نظام حکمرانی و ایجاد یک چارچوب سیاستی پایدار است. ایجاد نهادهای مستقل برای مدیریت این مناطق، کاهش وابستگی به سیاست‌های کلان دولتی و تدوین مقرراتی که با استانداردهای جهانی همخوانی داشته باشد، می‌تواند فضای سرمایه‌گذاری را شفاف‌تر کرده و اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را افزایش دهد. همچنین، انعقاد توافق‌نامه‌های تجاری با شرکای بین‌المللی و پیوستن به زنجیره‌های تأمین جهانی، می‌تواند نقش این مناطق را در اقتصاد کشور تقویت کند (UNCTAD, 2021).
در مجموع، مناطق آزاد تجاری ایران برای دستیابی به موفقیت نیازمند یک تحول اساسی در سیاست‌گذاری، توسعه زیرساخت‌ها و اصلاح رویکردهای مدیریتی هستند. بدون این تغییرات بنیادین، این مناطق همچنان به‌عنوان پایگاه‌های وارداتی باقی خواهند ماند و فرصت‌های بالقوه برای رشد صنعتی و اقتصادی از دست خواهند رفت. آینده مناطق آزاد ایران، در گرو پذیرش مدل‌های نوین توسعه‌ای و حرکت به سمت یک اقتصاد رقابتی و متصل به زنجیره‌های جهانی است.
