نورا حسینی: متروی تجریش در هفته‌های اخیر به یکی از نقاط تقابل دو رویکرد فرهنگی در تهران تبدیل شده است؛ از یک‌سو، شهروندانی که به‌دنبال بهره‌گیری از فضاهای عمومی برای بیان اعتراضات خود هستند، و از سوی دیگر، گروه‌هایی که با حمایت نهادهای حاکمیتی، تبلیغات مذهبی و اجتماعی خاصی را در این فضا اجرا می‌کنند.
موسیقی خیابانی در مترو؛ صدای معترضان یا هنر مردمی؟
در روزهای گذشته، ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که مردی را در ایستگاه متروی تجریش نشان می‌داد که ترانه بیا بنویسم از یکی از خوانندگان قدیمی را اجرا می‌کرد. این ترانه، که در جریان حوادث سال ۱۴۰۱ بارها بازخوانی شده بود، واکنش‌ها به این اجرا متفاوت بود. برخی این اقدام را شجاعانه دانستند و آن را نمادی از مقاومت مدنی خواندند، در حالی که برخی دیگر، نگرانی‌هایی درباره پیامدهای احتمالی آن برای این فرد ابراز کردند. این نخستین‌بار نبود که صدای خوانندگان خیابانی در متروی تجریش شنیده می‌شد؛ مدتی بعد، ویدئوی دیگری از اجرای موسیقی توسط گروهی از جوانان در همین مکان منتشر شد که بار دیگر توجه کاربران را به خود جلب کرد.
«اتاق توبه» در مترو؛ تبلیغ حجاب به سبک جدید
در کنار این اجراهای خیابانی، متروی تجریش میزبان طرحی بود که برخی رسانه‌ها آن را «اتاق توبه» نامیدند. شهرداری تهران، با همکاری گروهی موسوم به «دختران انقلاب»، در این ایستگاه اقدام به برپایی ماکت ضریح امام حسین (ع) در ابعاد کوچک‌تر، همراه با گل‌آرایی، خیمه‌سازی، صدای مداحی و عینک‌های واقعیت افزوده برای زیارت مجازی حرم امام حسین کرد.
در ویدئوهای منتشرشده از سوی برگزارکنندگان، زنانی که روسری بر سر نداشتند، پس از ورود به این فضا و مشاهده تصاویر، احساساتی شده و در نهایت، روسری هدیه گرفته و حجاب را رعایت می‌کردند. برگزارکنندگان این رویداد اعلام کردند که طی مدت اجرای برنامه، ۳۰۰ زن را به رعایت حجاب ترغیب کرده‌اند.
این اقدام، واکنش‌های متفاوتی را به دنبال داشت. برخی رسانه‌ها و فعالان فرهنگی این حرکت را نقد کردند و آن را اقدامی نمایشی و غیرضروری دانستند. عبدالجواد موسوی، در یادداشتی با عنوان «اتاق توبه، اوج نبوغ زاکانی و مدیرانش»، به این برنامه واکنش نشان داد و آن را نمونه‌ای از رویکردهای فرهنگی نهادهای رسمی دانست که بیش از آنکه بر اقناع و گفتمان‌سازی تکیه کند، به دنبال اعمال فشار غیرمستقیم است.
پیشینه برنامه‌های فرهنگی پرحاشیه در مترو
متروی تهران در سال‌های اخیر بارها صحنه اجرای برنامه‌هایی بوده که با واکنش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شده‌اند. سال گذشته، شهرداری تهران در حرکتی جنجالی، نمایش زنده‌ای با حضور افرادی با شمایل داعش در مترو برگزار کرد. هدف این نمایش، نشان دادن جنایات داعش بود، اما در نهایت باعث وحشت مسافران، به‌ویژه کودکان، شد و انتقادات زیادی را برانگیخت.
مدیران شهری تأکید دارند که تمام برنامه‌های فرهنگی مترو در چارچوب مصوبات مشخص و با هماهنگی نهادهای مربوطه اجرا می‌شوند. بر اساس اعلام مسئولان، تمامی این برنامه‌ها در قالب «قرارگاه انضباط اجتماعی» سازمان‌دهی و پس از تصویب اجرا می‌شوند. گفته می‌شود که بیش از ۹۵ درصد فعالیت‌های فرهنگی مترو تحت این چارچوب انجام می‌شود، مگر در مواردی که برنامه‌ای بدون هماهنگی قبلی اجرا شود.
بااین‌حال، برخی اعضای شورای شهر و کارشناسان فرهنگی معتقدند که بسیاری از این برنامه‌ها فاقد سنجه‌های مشخص برای ارزیابی تأثیرگذاری هستند و در برخی موارد، نه‌تنها نتیجه مثبتی ندارند، بلکه به ضدتبلیغ تبدیل می‌شوند.
معیاری برای سنجش برنامه های فرهنگی نیست
ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران، با اشاره به دشواری ارزیابی برنامه‌های فرهنگی مترو، گفت: «در این حوزه، سنجه‌های کمی مشخص و قابل‌اندازه‌گیری کمتر وجود دارد، به همین دلیل خروجی بسیاری از این برنامه‌ها به‌صورت عینی قابل مشاهده نیست.»
او تأکید کرد که اگرچه در برخی حوزه‌های اجتماعی مانند کاهش تعداد معتادان متجاهر و افزایش تعداد گرمخانه‌ها نتایج مشخصی دیده می‌شود، اما در حوزه فرهنگ، معیارهای سنجش تأثیرگذاری ضعیف است.
نفیسه آزاد، جامعه‌شناس شهری، معتقد است که برنامه‌های اجتماعی طراحی‌شده تنها یک گروه خاص از ساکنان شهر را هدف می‌گیرند و سایر گروه‌ها در این فرآیند نادیده گرفته می‌شوند. به گفته او، مدیریت شهری هنگام طراحی مداخلات اجتماعی یا برنامه‌های سرگرم‌کننده، صرفاً به یک گروه اجتماعی توجه دارد و گروه‌های دیگر را در نظر نمی‌گیرد.
او با اشاره به کمبود پژوهش‌های جامع در این حوزه، به پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها در شهر تهران در میانه دهه۹۰ اشاره می‌کند و می‌گوید که در آن زمان، کمتر از ۲۰ درصد مردم تهران از برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی استفاده می‌کردند. به باور او، نادیده گرفتن تغییرات و تحولات اجتماعی باعث می‌شود که این برنامه‌ها تنها مخاطبان محدودی داشته باشند و نتوانند جمعیت گسترده‌تری را پوشش دهند. این در حالی است که بودجه این برنامه‌ها از منابع عمومی تأمین می‌شود و باید تمام ساکنان شهر را دربرگیرد، اما در عمل، بخش بزرگی از هزینه‌کردها بدون در نظر گرفتن نیازهای متنوع گروه‌های اجتماعی انجام می‌شود.
آزاد همچنین بر این نکته تأکید می‌کند که مدیریت شهری دستورالعمل مشخصی برای نحوه اجرای برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی ندارد. به گفته او، نه‌تنها تصمیم‌گیری روشنی درباره ارائه این برنامه‌ها وجود ندارد، بلکه حتی تلاشی برای متبلور ساختن ظرفیت‌های اجتماعی و فرهنگی شهر در بالاترین سطح تنوع آن نیز دیده نمی‌شود. او معتقد است که هیچ‌یک از این برنامه‌ها استمرار ندارند و به دلیل سلیقه‌ای بودن تصمیم‌گیری‌ها، به وضعیت‌های اجتماعی شهر توجه کافی نمی‌شود. در نتیجه، رویکرد غالب این است که مسئولان تنها بر اساس سلیقه شخصی خود تصمیم بگیرند که چه برنامه‌ای مطلوب است و همان را اجرا کنند.
علیرضا نادعلی، سخنگوی شورای شهر تهران، هم تأکید کرد که فعالیت‌های فرهنگی در سطح شهر باید با سیاست‌های کلی هماهنگ باشد. او گفت: «کار فرهنگی به گستردگی تمام ظرفیت‌های شهری است و فرهنگ مانند هوایی است که همه ما آن را تنفس می‌کنیم. بنابراین، باید از تمام گرایش‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی استفاده شود.»
در کار فرهنگی از اقدامات مقطعی و احساسی پرهیز شود
جعفر تشکری هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران، نیز بر اهمیت تخصص در فعالیت‌های فرهنگی تأکید کرد و گفت: «کار فرهنگی یک اقدام لحظه‌ای یا سلیقه‌ای نیست، بلکه باید ماندگار، عاقلانه و هوشمندانه باشد.»
او افزود که این برنامه‌ها باید توسط کارشناسان فرهنگی طراحی شوند و از اقدامات مقطعی و احساسی پرهیز شود. او همچنین خواستار نظارت بیشتر بر اجرای این برنامه‌ها شد تا از ایجاد ناهماهنگی در سیاست‌های فرهنگی شهرداری جلوگیری شود.
مترو جایی برای نمایش اختلافات فرهنگی اجتماعی
تحولات اخیر در متروی تجریش، از اجراهای خیابانی تا برپایی «اتاق توبه»، نشان‌دهنده تضاد دیدگاه‌ها درباره نحوه استفاده از فضاهای عمومی است. از یک‌سو، شهروندانی که خواهان ابراز خود و استفاده از این فضاها برای هنر، موسیقی هستند، و از سوی دیگر، نهادهای رسمی که در تلاشند تا این فضا را به بستری برای تبلیغ ارزش‌های موردنظر خود تبدیل کنند.
اینکه برنامه‌های فرهنگی در مترو تا چه اندازه با نیازها و مطالبات متنوع شهروندان همخوانی دارد، پرسشی است که همچنان بی‌پاسخ مانده است. آیا این برنامه‌ها بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی شهر تهران است یا صرفاً نمایشی برای پیشبرد اهداف خاص؟ آنچه روشن است، این است که متروی تهران دیگر فقط محل عبور مسافران نیست؛ بلکه به صحنه‌ای برای نمایش اختلافات فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است.
۲۳۳۲۳۳
