محمد حیدری‌پور: همچنان و بی‌تعارف موثرترین تولیدات در مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی رقم می‌خورد. مرکز گسترش، در ادوار مختلف همواره محل انتقاد تعدادی از سینماگران فعال در حوزه مستند بوده، گاهی نوک پیکان به سمت مدیر عامل بوده و گاهی معاون یا قائم مقام بر اساس اهمیت و تاثیرگذاری در تولید و نمایش، آماج انتقاد قرار گرفته است اما به همان اندازه که سفره سینمای مستند نسبت به سینمای داستانی کوچک است، حرف و حدیث در این زمینه هم از محافل خصوصی و گعده ها فراتر نمی‌رود. در یک دهه اخیر، در سینمای داستانی شاهد مشکلات فراوان از جمله شیوع ویروس کرونا، تعطیلی طولانی مدت تولید و اکران، کاهش تولید آثار باکیفیت و حواشی اجتماعی بودیم، این مسائل در سینمای مستند کمتر رخ نموده اما مشکلات در این بخش، رنگ و بوی دیگری دارد.
بسیاری از مستندسازان از مشکلات اقتصادی ناامیدند، اما بودجه مستند است که این وضعیت را ایجاد کرده، محمد حمیدی مقدم دبیر شش دوره جشنواره سینماحقیقت در دو دوره اخیر به طور مشخص، در اختتامیه از وضعیت کمبود بودجه در حوزه مستند گلایه کرد. اما به نظر نمی‌رسد در سال پیش رو، با توجه به وضعیت اقتصادی و پیش‌بینی نگران کننده اوضاع تولید، تغییری در بودجه‌ها اتفاق بیافتد. نهادهای موازی تولید، مانند حوزه هنری، اوج، تلویزیون و شبکه مستند به دلیل محدودیت تولید، معمولا درگیر چنین بحرانی نمی‌شوند. اغلب مستندسازان به ویژه آنها که تولیدات تک قسمتی دارند در مرکز گسترش فعالیت می‌کنند. با وجود تغییر دولتها، تغییر نگاه معاونت ها، باز هم مرکز گسترش، خانه اصلی مستندسازان است که تولیداتی متنوع دارند. در این دوره جشنواره «سینماحقیقت»؛ تولیدات مرکز چند رنگ و جسورانه بودند. به طور مشخص اگر «کابین» یا «یک وجب خاک» محصول هر نهاد دیگری بودند تولید کنندگان به ساخت چنین آثار متهورانه و با نگاه به اجتماع امروز، به خود می‌بالیدند.
اگر تولید ملاک باشد
در زیرمجموعه‌های سازمان سینمایی، هنوز مرکز گسترش، فعال‌تر و در حیطه کاری خود، موثرتر است. بنیاد سینمایی فارابی در یکی دو سال اخیر، نتوانسته در معادلات سینمای ایران نقش محوری بازی کند، تولید آثار ایدئولوژیک یا ملودرام‌های سطحی که یادآور تولیدات خانوادگی دهه ۶۰ هستند، جایگاه بنیاد سینمایی فارابی را در معادلات اکران ضعیف کرده است. رویکرد جدی حوزه هنری و اوج هم بیشتر بر تولید آثار خاص با محور ماموریت‌های تعریف شده است، تبلیغات گسترده و نمایش در سینماهای متعدد هم معمولا نتوانسته این آثار را به مخاطب گسترده نزدیک کند. در میان پرفروش‌های امسال هفتاد سی، تگزاس ۳، زودپز، تمساح خونی، صبحانه با زرافه‌ها هیچ کدام متعلق به نهاد و ارگانی نیستند، بدون هیچ داوری و بدبینی، می‌توان جایگاه تولیدات ارگانی در این جدول را دید و درباره موفقیت آنها نظر داد. انجمن سینمای جوانان ایران، در تولید فیلم کوتاه پرکار است و مهمترین وظیفه این نهاد، برگزاری جشنواره فیلم کوتاه و توجه به کشف استعدادهای بی شمار در استانهاست. انجمن، با گسترش تولید در استانها، رونق نسبی در زمینه تولید خارج از مرکز به وجود آورده که قابل توجه است.
اما مستندهای مرکز گسترش، مانند «فرار از قصر»، «دبستان پارسی»، «پروژه ازدواج»، «برای پس از مرگم»، «رنج زیر پوست» در اکران آنلاین هم موفق بوده‌اند. این موفقیت را البته باید در چارچوب دایره تماشاگران سینمای مستند و بازار اندک آن تعریف کرد.
مرکز گسترش، تلاش کرده علاوه بر توجه به موضوعات استراتژیک و ملی مانند «خط‌القعر»، به موضوع های اجتماعی بپردازد، همچنین زنان، خانواده و مسائلشان در اغلب این تولیدات دیده می شوند (خانواده خلج، جیران، تورگی، پدر و...) . فیلم‌های مهم زیست محیطی (از جمله آخرین کوسه نهنگ یا کشیم عاشق) هم بخش دیگری از تولیدات مرکز بوده است.
اگر جایزه ملاک باشد
در سیزدهمین جشن مستقل سینمای مستند ایران که به شیوه آکادمی برگزار شده و مقبولیت بیشتر خانواده سینمای مستند را با خود همراه دارد، اصلی‌ترین و مهمترین جوایز به تولیدات مرکز گسترش رسید، اگرچه برگزیدگان این جشن صنفی، هیچ یک به تولیدکننده این آثار اشاره نکردند اما خانواده کوچک سینمای مستند ایران می‌داند که «کشیم عاشق» (امیر آقاعبدالهی) که در جشنواره سینماحقیقت سه تندیس دریافت کرد و در جشن مستقل سینمای مستند ایران چهار جایزه گرفت، محصول کدام نهاد است. «خانواده خلج» پیشتر در جشنواره «سینماحقیقت»، جایزه بهترین کارگردانی مستند بلند را گرفت و در جشن مستقل، جایزه بهترین تهیه‌کنندگی را. «دبستان پارسی» که دو تندیس از جشن مستقل به عنوان یک رویداد صنفی دریافت کرد، پیشتر در جشنواره «سینماحقیقت» ۲ جایزه بهترین گفتار متن و کارگردانی را به دست آورده بود. «قوی‌دل» دیگر فیلمی بود که در جشن مستقل درخشید، این فیلم که بهار امسال اکران شد، ۵ جایزه از جشنواره هفدهم «سینماحقیقت» دریافت کرد و در جشن مستقل سینمای مستند ایران، تندیس بهترین کارگردانی را به دست آورد. این سه فیلم هم محصول مرکز گسترش هستند.
بسیاری از منتقدان معتقدند مرکز در جشنواره «سینماحقیقت» به آثار خود جایزه می‌دهد و باید متولی برگزاری جشنواره تغییر کند. اگرچه بنیاد سینمایی فارابی هم متولی برگزاری جشنواره فیلم فجر است و جشنواره فیلم کوتاه را انجمن سینمای جوانان ایران برگزار می‌کند اما می‌شود گفت جدا کردن دبیرخانه جشنواره ها از نهادها، اگر به افزایش هزینه‌ها نیانجامد، اقدامی درست است. «سینماحقیقت» هم می‌تواند بخشی از این فرایند باشد.
منتقدان معمولا به این اشاره نمی‌کنند که مستندهای مرکز علاوه بر رویدادهای صنفی و جشنواره مستند تلویزیون حتی در جشنواره فیلم فجر هم دیده شده‌اند. امسال «یک وجب خاک» سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی چهل و سومین جشنواره فیلم فجر را به دست آورد و سال گذشته، «قوی‌دل» سیمرغ بلورین و «آخرین کوسه نهنگ» دیپلم افتخار را دریافت کردند.
نقد و نظر به مسئله توزیع و نمایش آثار در سینمای مستند بسیار است. مشکل بودجه و نبود امکانات مالی گسترده را هم نباید از یاد برد، اما در مقایسه عملکرد نهادهای موثر در تولید سینمای مستند، همچنان وزن و اعتبار مرکز گسترش بیشتر است. مرکز گسترش که روزگاری از دل انجمن سینمای جوانان ایران زاده شد، حالا خود یک نهاد پویاست که با وجود نقاط ضعف و مشکلات، مهمترین نقش را در سینمای مستند ایران بازی می‌کند.
۵۷۵۷
