خبرگزاری مهر، گروه استانها – مرجان سیف‌الدین: در گذشته نه‌چندان دور، جمله «بفرمائید سر سفره» با صدای بلند در خانه‌ها و مهمانی‌ها شنیده می‌شد. این جمله پیش‌درآمدی برای نمایش یک سفره با غذاها، چاشنی‌ها و نوشیدنی‌های متنوع آراسته شده بود. در آن زمان، سفره جایگاه مقدسی داشت که با گفتن «بسم‌الله» پهن می‌شد و حرمت آن حفظ می‌شد. نان به عنوان نماد برکت و روزی و آب به‌عنوان نماد روشنی، از مهم‌ترین عناصر چیدمان سفره‌ها بودند و چون ساقدوش همیشه سفره را همراهی می‌کردند.
سفره‌های ایرانی قدمتی دیرینه دارند و ریشه در تاریخ و تمدن ایران زمین دارند. از زمان‌های باستان، ایرانیان به مهمان‌نوازی معروف بوده‌اند و این مهمان‌نوازی اغلب بر سر سفره‌های آنان جلوه‌گر می‌شود.
این سفره‌ها در مناسبت‌های مختلف مانند روضه، مولودی، مراسم عقد، مراسم سال نو و شب یلدا با نقش و نگارهای زیبایی چون داستان شکارگاه، عاشقان کهن، اشعار حماسی، گل و بوته، کتیبه‌ها، اماکن تاریخی و تصویر شاعران تزئین می‌شدند. در قدیم، سفره‌های آشتی‌کنان نیز وجود داشت که برای آشتی دادن افراد یا خانواده‌ها گسترده می‌شد تا با نشستن دور آن کینه‌ها تبدیل به مهر و محبت می‌شد.
امروزه، اگرچه برخی از خانواده‌ها به‌دلیل راحتی یا مشکلات جسمی از میز ناهارخوری استفاده می‌کنند اما هنوز هم بسیاری از افراد به استفاده از سفره سنتی علاقه‌مند هستند.
عده‌ای بر این باورند که بازگشت به استفاده از سفره روی زمین، حسی خوشایند را برایشان به ارمغان می‌آورد و گرد هم آمدن دور سفره، صمیمیت را بیشتر می‌کند. در مقابل، گروهی دیگر آسایش و سهولت میز عذاخوری را به‌دلیل کمبود وقت ترجیح می‌دهند زیرا بر این عقیده‌اند که میز و سفره‌های یک‌بار مصرف، جایگزینی مناسب برای سفره‌های سنتی هستند و با استفاده از آن‌ها میزبان همواره آماده پذیرایی برای صرف غذا است.
نسل امروز هم که رغبتی به پهن کردن سفره برای صرف غذا نشان نمی‌دهند زیرا چیدن، تمیز کردن و جمع‌آوری آن را کاری بیهوده می‌دانند.
با این حال، سفره در فرهنگ ایرانی نه‌تنها یک وسیله برای صرف غذا است، بلکه نمادی از همبستگی و اتحاد خانواده است. شاعران بسیاری نیز در وصف سفره شعر سروده‌اند، از جمله فردوسی که می‌گوید: «بگسترده بر سفره بر نان نرم / یکی گور بریان بیاورد گرم.» که این امر نشان دهنده اهمیت سفره در ادبیات و فرهنگ ایرانی است.
گاهی نیز شعرا با طنز اهمیت غذا را در اشعار خود نشان داده‌اند نظیر این بیت از ابواسحاق اطعمه، شاعر پارسی‌گوی نیمه دوم سده هشتم و سده نهم،
«گر ز طعام سخن رود روزی
باش چو من همیشه پیروزی
نان چو بیابی و ماست، شادان باش
زانکه بود غذای هر روزی»
سفره‌خانه‌ها نماد مهربانی و آرامش
در خانه‌های قدیمی ایران، سفره‌خانه به عنوان نمادی از مهربانی و حس آرامش شناخته می‌شد. این اتاق‌ها محل پذیرایی از مهمانان بود، جایی که میزبان و مهمانان دور هم جمع می‌شدند تا از غذاهای سنتی لذت ببرند. امروزه، با تغییرات در سبک زندگی، بسیاری از خانه‌ها جایگاه سفره‌خانه را به مبلمان مدرن داده‌اند.
در گذشته، بزرگ‌ترها چهار زانو و کوچک‌ترها دو زانو می‌نشستند و جایگاه هر فرد بر اساس سن یا جایگاه اجتماعی مشخص می‌شد. میزبان معمولاً کنار در می‌نشست تا به پذیرایی از مهمانان تسلط داشته باشد. برش‌های نان تازه، سبزیجات، ماست و ترشی به عنوان مخلفات غذا در سفره قرار می‌گرفت و سینی‌های بزرگ چلو یا پلو با برنج زعفرانی در وسط سفره قرار می‌گرفت. هر مهمان آفتابه، لگن و دستمال مخصوص به خود را داشت تا با پاکیزگی کامل غذا را میل کند.
محبوبه توکلی نجف‌آبادی، کارشناس ارشد صنایع دستی استان اصفهان، سفره را نماد دورهمی و حس آرامش در بین خانواده‌ها می‌داند. وی معتقد است که سفره علاوه بر فراهم کردن دورهمی باعث گفتگوی بین اعضای خانواده می‌شود؛ چیزی که امروزه در برخی خانواده‌ها کم‌رنگ شده است. تغییر شرایط زندگی، آپارتمان‌نشینی و جمعیت کم خانواده‌ها، باعث دور شدن از مهمانی‌های پرجمعیت شده است.
وی در این رابطه گفت: «برخی از خانواده‌ها که به سنت سفره‌نشینی پایبند هستند، ترجیح می‌دهند برای گردش و تفریح به سفره‌خانه‌ها بروند.»
توکلی اضافه کرد: «سفره یکی از نمادهای میراث و تاریخ فرهنگی ایران است. انواع زیرانداز و سفره‌های زیبا با پیشینه‌های تاریخی، مانند سفره قلمکار اصفهان که ثبت یونسکو شده است، سفره ورزنه، سفره‌های پارچه‌ای زیبای یزد، سفره‌های حصیری شمالی و دایره‌ای ترکمن از زینت‌بخش‌های خانه‌ها برای غذا خوردن هستند.»
وی با اشاره به اینکه لذت خوردن برخی از غذاهای اصیل و سنتی مانند کباب، آش و آبگوشت به دورهم بودن است، افزود: «خانواده‌ها باید لذت این دورهمی را با صرف این غذاها بر سر سفره چندین برابر کنند. این عمل نه‌تنها به حفظ میراث فرهنگی کمک می‌کند، بلکه حس آرامش و مهربانی را نیز در بین اعضای خانواده تقویت می‌کند.»
به برکت این سفره قسم
سفره، نماد فرهنگی جامعه ایرانی، به‌عنوان بانی روابط دوستانه و صمیمانه، این روزها کمتر در زندگی روزمره دیده می‌شود. این عنصر کلیدی که به جمع‌آوری افراد در کنار هم کمک می‌کند، اکنون به یک نماد غایب تبدیل شده و گاهی تنها برای مهمانی‌های خاص یا شلوغ از لابه‌لای کابینت‌ها بیرون کشیده می‌شود. تغییرات اجتماعی، از جمله کاهش تعداد اعضای خانواده‌ها و افزایش مشغله‌های کاری والدین، باعث شده است که غذا خوردن با سفره به فراموشی سپرده شود و نشستن پشت میز غذاخوری یا حتی ایستاده به عادت غالب تبدیل شود.
گوشی‌های تلفن همراه نیز به این وضعیت دامن زده‌اند؛ توجه اعضای خانواده به صفحه نمایش گوشی حین غذا خوردن، موجب شده است که افراد تمایل بیشتری به خوردن غذا در خلوت و بدون مزاحمت داشته باشند.
کاظم شاملو، مدرس مردم‌شناسی، در این زمینه اظهار کرد: «سفره و نان حرمت بالایی در بین ما ایرانیان دارد و به همین خاطر است که در قسم‌ها به عباراتی چون 'به برکت این سفره قسم' یا 'قسم به این نان و نمکی که خورده‌ام' اشاره می‌شود.»
وی افزود: «در برخی اقوام ایرانی، مانند عشایر قشقائی، عبارت "به اجاقت قسم" به‌عنوان نشانه‌ای از احترام معنوی حرمت میزبانی بسیار رایج است.»
این استاد دانشگاه با اشاره گفت: «یکی از ویژگی‌های جریان مدرنیته این است که تقدس‌زدایی می‌کند و هر روز چیزهای مقدس برای ما کم‌رنگ‌تر می‌شود و سفره‌زدائی ممکن است یکی از پیامدهای همین جریان مدرنیته باشد.»
شاملو ادامه داد: «در گذشته سفره‌داری بسیار ساده و بدون تشریفات کاذب بود اما امروزه برای یک مهمانی علاوه بر هزینه‌های گزاف، تنوع زیاد پیش‌غذاها و تلاش‌های طولانی مدت میزبان، لذت دورهمی را تحت تأثیر قرار داده است.»
وی با اشاره به قداست سفره از منظر دینی افزود: حضرت علی (ع) و امام حسن (ع) از جمله امام‌هایی بودند که همیشه بر سفره خود مهمان داشتند.»
شاملو حکایت حاتم طائی را یادآور شد و گفت: «سفره‌داری نشانه‌ای از تمکن مالی صاحبخانه بوده است و نشان می‌دهد که خانه صاحبخانه همیشه به روی هر مهمانی با هر طبقه اجتماعی باز بوده است.»
فواید نشستن روی زمین
نشستن به صورت چهار زانو یا دو زانو هنگام غذا خوردن، روشی سالم است که به تنظیم جریان خون در معده و هضم آسان‌تر غذا کمک می‌کند. در این حالت، سیستم گوارشی هورمونی ترشح می‌کند که به مغز پیام سیری ارسال کرده و از پرخوری جلوگیری می‌کند. بهبود هضم غذا، کاهش وزن، بهبود گردش خون، حفظ سلامت مفاصل پا و زانو، پیشگیری از بیماری‌هایی مانند آرتریت و پوکی استخوان از دیگر مزایای این روش خوردن غذا است.
آداب سفره نشینی در روایات اسلامی
در روایات اسلامی، آداب بسیاری برای غذا خوردن ذکر شده است که از جمله می‌توان به گروهی غذا خوردن، از نزد خود غذا برداشتن، ساده نشستن با خشوع و تواضع، به آرامی غذا خوردن، اجابت دعوت، غذا نخوردن بدون دعوت، بهره‌گیری از سبزی‌ها و چاشنی‌ها، شستن دست‌ها پیش از خوردن و آشامیدن، سپاسگزاری، با یاد خدا آغاز کردن، پرهیز از اسراف و پرخوری، داشتن دستمال، پرهیز از خوردن و آشامیدن غذا و نوشیدنی داغ، و مقدم داشتن دیگران در نوشیدن آب اشاره کرد.
پیامبر اسلام در احادیث تأکید کرده‌اند که غذا به صورت تنها خورده نشود. در این رابطه ایشان می‌فرمایند: «محبوب ترین غذا نزد خدا آن است که دست‌ها بر آن بسیار باشد. جمعی غذا بخورید و پراکنده نباشید چرا که برکت در اجتماع است.»
امام صادق (علیه السلام) نیز در مورد اهمیت سفره می‌فرمایند: «نشستن بر سر سفره را طولانی کنید چرا که از عمرتان به شمار نمی‌آید.»
تعدد احادیث در این رابطه نشان‌دهنده دقت اسلام در جزئیات رفتارهای فردی و اجتماعی است و به مسلمانان یادآوری می‌کند که هر عمل کوچک، حتی نشستن سر سفره، می‌تواند تأثیرات بزرگی در زندگی آن‌ها داشته باشد.
