نگار علی- نوروز، کهن‌ترین جشن آغاز سال در فرهنگ ایرانی، پیوندی عمیق با طبیعت، کیهان و دانش نجوم دارد. اعتدال بهاری، لحظه‌ای که زمین به نقطه‌ای متعادل در مدار خود می‌رسد و روز و شب برابر می‌شوند، از دیرباز مبنای محاسبه تقویم جلالی بوده است. این رویداد، علاوه بر جنبه‌های علمی، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ، آیین‌ها و باورهای ایرانیان داشته و موجب شده تا نوروز نه‌تنها به‌عنوان یک رویداد نجومی بلکه به‌عنوان نماد نو شدن، تحول و شکوفایی طبیعت شناخته شود.
در این مصاحبه، با امید وهابی املش، منجم آماتور، به بررسی جایگاه نوروز در محاسبات نجومی، تاریخچه تنظیم تقویم ایرانی و نقش دانشمندان بزرگی همچون خیام در اصلاح آن می‌پردازیم.
نوروز و پیوند آن با اعتدال بهاری در تقویم ایرانی
امید وهابی املش در پاسخ به این پرسش که چرا آغاز سال نو در تقویم ما همزمان با اعتدال بهاری است و نه اول پاییز یا زمان دیگری، گفت:«به نظر می‌رسد که این انتخاب ریشه‌های مذهبی داشته باشد، هرچند اطلاعات تاریخی ما در این زمینه بسیار محدود و حتی سانسور شده است. بسیاری از منابع تاریخی به ما می‌گویند که در دوران ساسانی، تاریخ‌نگاری به‌شدت تحت تأثیر باورهای زرتشتی قرار گرفت و شاید بسیاری از باورهای پیشین را تحت‌الشعاع خود قرار داد. به احتمال زیاد، تقویم قدیمی‌تر ما به آیین‌های کهن‌تری مانند مهرپرستی مرتبط بوده و بعدها با اصلاحات مختلف، در دوره‌هایی همچون زمان خیام در دوران سلجوقیان، به تقویمی دقیق‌تر و علمی‌تر تبدیل شده است.»
نقش خیام در اصلاح تقویم و حل مشکل کبیسه‌گیری
او در ادامه و در پاسخ به این پرسش که قبل از تنظیم تقویم جلالی، تقویم ایرانی چگونه عمل می‌کرد و مشکل کبیسه‌گیری چگونه حل شد، گفت:«تقویم ایرانی قبل از اصلاحات خیام دقت چندانی در محاسبه سال‌های کبیسه نداشت و در نتیجه، طی سال‌ها اختلافی در موعد عید نوروز ایجاد می‌شد. در برخی منابع آمده که این اختلاف می‌توانست تا ۱۸ روز هم افزایش یابد، اما به نظر می‌رسد که در عمل اختلافات کوچکتری وجود داشته است. اصلاح تقویم جلالی با بهره‌گیری از دانشمندان ریاضی‌دان و منجمان بزرگی مانند خیام و گروه او صورت گرفت. خیام با ابزارهای دقیق رصدی که در اختیار داشت، موفق شد تقویمی را تدوین کند که دقت آن تا به امروز بی‌نظیر باقی مانده است.»
زیج؛ ابزار شگفت‌انگیز منجمان ایرانی برای رصد ستارگان
این منجم آماتور در ادامه و در پاسخ به این پرسش که ابزارهای رصدی در آن دوران چگونه بودند و تا چه اندازه دقت داشتند، گفت:«یکی از مهم‌ترین ابزارهای رصدی که در نجوم قدیم استفاده می‌شد، «زیج» نام داشت. زیج مجموعه‌ای از جداول نجومی بود که اطلاعات دقیقی درباره موقعیت اجرام آسمانی، زمان طلوع و غروب خورشید و ماه و سایر داده‌های موردنیاز را ارائه می‌داد. زیج‌های مختلفی در طول تاریخ تنظیم شدند، از جمله زیج ایلخانی که دقتی شگفت‌انگیز داشت. مرحوم ذوالفنون، منجم معاصر، نیز در تلاش بود تا زیجی مدرن تدوین کند که متأسفانه هنوز منتشر نشده است.»
اعتقاد به تأثیر ستارگان بر سرنوشت انسان‌ها در فرهنگ‌های مختلف
در جوامع مختلف، مردم همچنان به تأثیر ستارگان و ماه بر زندگی خود باور دارند، وهابی در پاسخ به این پرسش که این اعتقادات از کجا سرچشمه می‌گیرند، گفت:«این باورها ریشه در آیین‌های کهن دارند. در بسیاری از تمدن‌های باستانی، از هند گرفته تا چین و ایران، حرکت اجرام آسمانی با خدایان و نیروهای ماورایی مرتبط دانسته می‌شد. در کشورهای مدرن مانند فرانسه و آمریکا نیز، علی‌رغم پیشرفت‌های علمی، همچنان گروه‌های زیادی به طالع‌بینی و پیشگویی از طریق نجوم اعتقاد دارند.»
برتری بی‌چون‌وچرای تقویم جلالی نسبت به تقویم میلادی
این منجم آماتور در ادامه و در پاسخ به این پرسش که در مورد دقت تقویم‌های مختلف، تقویم جلالی را چگونه ارزیابی می‌کنید، گفت:«تقویم جلالی از دقیق‌ترین تقویم‌های تاریخ بشر است. برخلاف تقویم میلادی که به‌طور مداوم نیاز به اصلاح دارد، تقویم جلالی دارای دقت فوق‌العاده‌ای است که حتی در هزاران سال آینده نیز کمترین میزان خطا را خواهد داشت.»
او در ادامه و در پاسخ به این پرسش که آیا نوروز می‌تواند ریشه در آیین‌های کشاورزی داشته باشد، گفت:«برخی معتقدند که نوروز بر اساس آغاز فصل کشاورزی تعیین شده است، اما در حقیقت، اگر این‌گونه بود، باید سال نو در پایان دوره کشاورزی، یعنی حوالی انقلاب تابستانی قرار می‌گرفت. به نظر می‌رسد که نوروز، علاوه بر جنبه‌های طبیعی، دارای ریشه‌های مذهبی و آیینی نیز بوده که در طول تاریخ تغییر یافته است.»
۲۲۷۲۲۷
