اینستاگرام، به‌عنوان یکی از پلتفرم‌های پرطرفدار، نه‌تنها فضایی برای تعاملات اجتماعی، بلکه بستری برای نمایش سبک زندگی، ارزش‌های فرهنگی و تبلیغات گسترده محسوب می‌شود. یکی از پدیده‌های نگران‌کننده در این فضا، رواج تجمل‌گرایی و نمایش زندگی لوکس، به‌ویژه در میان کودکانی است که به‌عنوان اینفلوئنسر در اینستاگرام فعالیت دارند یا والدینشان آن‌ها را در چنین فضایی به نمایش می‌گذارند. این روند، از یک سو، کودکان را در معرض تصویرسازی‌های غیرواقعی از زندگی قرار می‌دهد و از سوی دیگر، آنان را به الگوبرداری از استانداردهای غیرواقعی و دست‌نیافتنی سوق می‌دهد. در عصر دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره تبدیل شده‌اند و اینستاگرام به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین این پلتفرم‌ها، تأثیر قابل‌توجهی بر کاربران خود، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، دارد. حضور فعال کودکان در اینستاگرام، چه به‌عنوان مصرف‌کننده محتوا و چه به‌عنوان تولیدکننده، نگرانی‌های متعددی را در حوزه‌های حقوقی، اجتماعی و روان‌شناختی به همراه داشته است. مطالعات نشان می‌دهند که استفاده مداوم از اینستاگرام می‌تواند تأثیرات منفی متعددی بر سلامت روانی کودکان داشته باشد:
۱- کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش اضطراب: کودکان با مشاهده تصاویر ایده‌آل‌گرایانه در اینستاگرام ممکن است احساس ناکافی بودن کرده و دچار اضطراب و افسردگی شوند.
۲- کمال‌گرایی و بلوغ زودرس: مواجهه با محتوای غیرواقعی می‌تواند کودکان را به سمت کمال‌گرایی سوق داده و منجر به بلوغ زودرس شود.
۳- تشویق به مصرف‌گرایی: نمایش مداوم زندگی‌های لوکس و مصرف‌گرایانه در اینستاگرام می‌تواند کودکان را به سمت ارزش‌گذاری نادرست و تمایل به مصرف‌گرایی سوق دهد.
حضور فعال کودکان در اینستاگرام می‌تواند پیامدهای اجتماعی زیر را به دنبال داشته باشد:
۱- اختلال در یادگیری مهارت‌های اجتماعی: صرف زمان زیاد در فضای مجازی می‌تواند منجر به کاهش تعاملات واقعی و در نتیجه، اختلال در یادگیری مهارت‌های اجتماعی شود.
۲- افزایش فردگرایی و پرخاشگری: مطالعات نشان می‌دهد که کودکان با حضور مداوم در فضای مجازی، بیشتر به فردگرایی گرایش پیدا کرده و رفتارهای پرخاشگرانه در آن‌ها افزایش می‌یابد.
۳- ایجاد روابط نامناسب: کودکان ممکن است در اینستاگرام با افرادی آشنا شوند که برای آن‌ها مناسب نیستند، که این امر می‌تواند خطرات جدی به همراه داشته باشد.
حضور کودکان در اینستاگرام با چالش‌های حقوقی متعددی همراه است:
۱- نقض حریم خصوصی: انتشار تصاویر و اطلاعات شخصی کودکان بدون رضایت آن‌ها می‌تواند نقض حریم خصوصی محسوب شود و پیامدهای قانونی داشته باشد.
۲- بهره‌کشی اقتصادی: استفاده از کودکان برای تبلیغات و کسب درآمد در اینستاگرام می‌تواند به‌عنوان نوعی بهره‌کشی اقتصادی در نظر گرفته شود که مطابق با کنوانسیون حقوق کودک ممنوع است.
۳- کودکان کار در فضای مجازی: کودکانی که به‌عنوان بلاگر یا اینفلوئنسر در اینستاگرام فعالیت می‌کنند، ممکن است در معرض استثمار قرار گیرند و حقوق آن‌ها به‌عنوان کودک کار نادیده گرفته شود.
برای کاهش تهدیدات اینستاگرام بر حقوق کودکان، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
- آموزش سواد رسانه‌ای: والدین و کودکان باید با مفاهیم سواد رسانه‌ای آشنا شده و توانایی تحلیل و نقد محتوای دیجیتال را کسب کنند.
- نظارت والدین: والدین باید بر فعالیت‌های آنلاین فرزندان خود نظارت داشته و از محتوایی که مشاهده یا منتشر می‌کنند، آگاه باشند.
- تعیین محدودیت زمانی: برای استفاده از اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی، باید محدودیت زمانی مشخصی تعیین شود تا کودکان زمان کافی برای فعالیت‌های دنیای واقعی داشته باشند.
- تقویت قوانین و مقررات: دولت‌ها و نهادهای مرتبط باید قوانین مشخصی برای حفاظت از حقوق کودکان در فضای مجازی وضع کرده و نظارت بر اجرای آن‌ها را تقویت کنند.
با توجه به چالش‌های ذکرشده، لازم است که والدین، دولت‌ها، و نهادهای بین‌المللی برای حفاظت از حقوق کودکان در فضای مجازی اقدام کنند.
۱- والدین: والدین باید با افزایش آگاهی و سواد رسانه‌ای خود و فرزندانشان، نظارت بیشتری بر فعالیت‌های دیجیتالی کودکان داشته باشند. تعیین محدودیت زمانی برای استفاده از اینستاگرام، آموزش تفکر انتقادی نسبت به محتوای دیجیتال، و ایجاد بسترهای جایگزین برای سرگرمی و یادگیری، از مهم‌ترین اقداماتی است که والدین می‌توانند انجام دهند.
۲- دولت‌ها: دولت‌ها موظف‌اند قوانین مشخص و سخت‌گیرانه‌تری را در خصوص حفاظت از حریم خصوصی کودکان، محدودیت در تبلیغات هدفمند برای کودکان، و نظارت بر محتوای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی وضع و اجرا کنند. همچنین، باید قوانین روشنی برای ممنوعیت بهره‌کشی اقتصادی از کودکان در فضای مجازی تدوین شود.
۳- پلتفرم‌های دیجیتال و نهادهای بین‌المللی: شرکت‌هایی همچون متا (مالک اینستاگرام) باید مسئولیت بیشتری در قبال حفظ امنیت کودکان، تنظیم الگوریتم‌های غیرمخرب، و جلوگیری از انتشار محتوای آسیب‌زا بر عهده بگیرند. سازمان‌های بین‌المللی مانند یونیسف و نهادهای حقوق بشری نیز باید با ارائه توصیه‌نامه‌های حقوقی، دولت‌ها را در تدوین سیاست‌های مؤثر یاری کنند. باتوجه به تمامی ابعاد بررسی‌شده، می‌توان نتیجه گرفت که اینستاگرام، در شکل فعلی خود، به‌طور جدی حقوق کودکان را تهدید می‌کند. این تهدیدات، هم از منظر سلامت روانی و اجتماعی و هم از منظر حقوقی و قانونی، قابل توجه هستند و لازم است که والدین، سیاست‌گذاران، و نهادهای بین‌المللی با اقدامات هماهنگ، تدابیر لازم را برای کاهش این آسیب‌ها اتخاذ کنند. در نهایت، ضروری است که به جای ممنوعیت کامل استفاده از اینستاگرام، بر مدیریت هوشمندانه و آگاهانه این فضا تمرکز شود تا کودکان بتوانند از مزایای دنیای دیجیتال بهره ببرند، بدون آنکه در معرض خطرات جبران‌ناپذیر آن قرار گیرند.
* حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
