تا به حال فکر کرده‌اید چرا گاهی بدن انسان دچار اختلالی می‌شود که در آن، به‌جای دفاع از خود، به اعضای خودش حمله می‌کند؟ این وضعیت عجیب و پیچیده در علم پزشکی با عنوان «بیماری‌های خودایمنی» شناخته می‌شود.
یکی از آشنایان تعریف می‌کرد که خواهرش سال‌ها از خستگی مزمن و درد مفاصل رنج می‌برد و پزشکان مدت‌ها نمی‌دانستند مشکل دقیق چیست. تا اینکه بالاخره پس از آزمایش‌های گوناگون مشخص شد که او به یک بیماری خودایمنی مبتلاست.
به گزارش یک پزشک، بیماری‌های خودایمنی می‌توانند نشانه‌های متنوع و مبهمی داشته باشند و همین باعث می‌شود تشخیص آن‌ها دشوار باشد. این بیماری‌ها گاه با استرس، گاه با عوامل محیطی، و گاه بدون دلیل مشخصی شعله‌ور می‌شوند. درک اینکه چرا بدن ما علیه خودش اقدام می‌کند، نیاز به کندوکاوی درونی در سیستم ایمنی دارد.
در جایی خوانده بودم که سیستم ایمنی بدن مثل یک نگهبان وفادار عمل می‌کند؛ اما چه می‌شود که این نگهبان ناگهان دشمن ما می‌شود؟ بدن ما مجموعه‌ای بی‌نظیر از سلول‌ها، پروتئین‌ها و واکنش‌های شیمیایی است که در حالت عادی، از ما در برابر ویروس‌ها، باکتری‌ها و عوامل بیماری‌زا محافظت می‌کنند. اما وقتی این سیستم دچار اشتباه شناسایی می‌شود، بافت‌های سالم را با دشمن اشتباه می‌گیرد. در نتیجه، بدن به سلول‌ها و اندام‌های خودش حمله می‌کند و آن‌ها را تخریب می‌کند.
این فرایند در بیماری‌های خودایمنی از جمله «لوپوس» (Lupus)، «روماتیسم مفصلی» (Rheumatoid Arthritis) و «مولتیپل اسکلروزیس» (MS) دیده می‌شود. بیماری‌های خودایمنی می‌توانند بخش‌های مختلفی از بدن را هدف قرار دهند و شدت آن‌ها نیز متفاوت است. اما سؤال این‌جاست که چرا این اتفاق می‌افتد؟
یکی از نظریه‌ها این است که عوامل ژنتیکی و محیطی دست‌به‌دست هم می‌دهند تا سیستم ایمنی دچار اشتباه شود. برای مثال، بعضی از محققان می‌گویند که عفونت‌های ویروسی می‌توانند باعث تحریک بیش از حد دستگاه ایمنی شوند. گاهی هم تغییرات هورمونی، به‌ویژه در زنان، زمینه‌ساز بروز بیماری‌های خودایمنی می‌شود.
البته نمی‌توان از تأثیر استرس‌های روانی، تغذیه نادرست، و تماس با برخی مواد شیمیایی چشم پوشید. دوستی نقل می‌کرد که پس از یک دوره شدید استرس، دچار بیماری «پسوریازیس» (Psoriasis) شد که نوعی بیماری پوستی خودایمنی است. هرچند هنوز علت دقیق این اختلالات روشن نیست، اما پژوهش‌ها گام به گام ما را به پاسخ نزدیک‌تر می‌کنند. در این مقاله، به پنج نکته اساسی و جالب درباره بیماری‌های خودایمنی خواهیم پرداخت.
سیستم ایمنی بدن مجموعه‌ای از سلول‌های سفید خون، آنتی‌بادی‌ها، و مولکول‌های دفاعی است که وظیفه شناسایی و از بین بردن عوامل مهاجم را بر عهده دارند. در حالت طبیعی، این سیستم با بررسی دقیق «آنتی‌ژن‌ها» (Antigens) یا نشانه‌های شیمیایی، تفاوت بین سلول‌های خودی و بیگانه را تشخیص می‌دهد. وقتی ویروسی وارد بدن می‌شود، سلول‌های ایمنی بلافاصله وارد عمل شده و آن را نابود می‌کنند.
همچنین این سیستم حافظه‌ای دارد که می‌تواند مهاجمان قبلی را شناسایی و سریع‌تر دفع کند. اما گاهی این سامانه پیچیده دچار خطا می‌شود. به‌عبارت دیگر، سیستم ایمنی ممکن است پروتئین‌های خودی را با دشمن اشتباه بگیرد. این اشتباه در بیماری‌های خودایمنی باعث می‌شود بدن خودش را هدف قرار دهد. به‌همین دلیل است که در این بیماری‌ها علائم مزمنی مانند التهاب، درد و آسیب به اندام‌ها مشاهده می‌شود. درک نحوه عملکرد این سیستم، پایه فهم علل خودایمنی است.
پژوهش‌های علمی درباره بیماری‌های خودایمنی از قرن نوزدهم آغاز شد، اما مفهومی به نام «خودایمنی» (Autoimmunity) تا اوایل قرن بیستم ناشناخته بود. اولین‌بار در سال ۱۹۰۱، دانشمندی به نام «پاول ارلیش» (Paul Ehrlich) درباره خطر «خودمسموم‌سازی» (Horror Autotoxicus) هشدار داد.
او باور داشت که سیستم ایمنی به‌طور طبیعی نباید به بدن خودی حمله کند. با این حال، در دهه ۱۹۵۰ بود که شواهد علمی از بروز این بیماری‌ها روشن‌تر شد. بیماری‌هایی مثل «کم‌کاری تیروئید خودایمنی» (Hashimoto’s thyroiditis) از نخستین موارد ثبت‌شده بودند. در آن زمان، درمان‌ها بسیار محدود و بیشتر بر پایه سرکوب علائم بودند.
شناخت این اختلالات به‌مرور باعث شد مفاهیمی مانند «عدم تحمل به خود» (Loss of Self-Tolerance) وارد ادبیات پزشکی شود. تا پیش از آن، بسیاری از این بیماری‌ها به‌اشتباه به دلایل عصبی یا روانی نسبت داده می‌شدند. آغاز تحقیقات خودایمنی، دروازه‌ای به دنیایی ناشناخته گشود که هنوز هم بسیاری از رازهایش کشف نشده‌اند.
در پیدایش بیماری‌های خودایمنی، هیچ عامل یکتایی وجود ندارد، بلکه مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانی نقش دارند. اگر یکی از اعضای خانواده دچار بیماری خودایمنی باشد، احتمال ابتلای دیگران نیز افزایش می‌یابد. همچنین زنان، به‌ویژه در سنین باروری، بیشتر در معرض این بیماری‌ها هستند.
علت آن می‌تواند نقش هورمون‌های زنانه در تنظیم سیستم ایمنی باشد. استرس شدید، عفونت‌های ویروسی و حتی برخی داروها نیز ممکن است باعث بروز یا تشدید بیماری شوند. تغذیه ناسالم، کمبود ویتامین D، و تماس با مواد شیمیایی خاص مانند «بی‌سفنول A» (BPA) نیز به‌عنوان عوامل مشکوک معرفی شده‌اند.
همچنین واکنش‌های بیش‌فعالی سیستم ایمنی در برخی افراد، آن‌ها را مستعد بیماری‌های خودایمنی می‌کند. به همین دلیل، پیشگیری کامل از این بیماری‌ها هنوز ممکن نیست. اما آگاهی از عوامل خطر، نخستین گام برای کنترل بهتر وضعیت است.
بیماری‌های خودایمنی در حال حاضر درمان قطعی ندارند، اما راهکارهای کنترل علائم و کاهش پیشرفت بیماری وجود دارد. درمان معمولاً شامل مصرف داروهای ضدالتهاب، تعدیل‌کننده‌های سیستم ایمنی (Immunomodulators) و در موارد شدید، داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی (Immunosuppressants) است.
در کنار دارودرمانی، بسیاری از بیماران به تغییر سبک زندگی روی می‌آورند. تغذیه سالم، خواب کافی، ورزش منظم و کاهش استرس نقش مهمی در کنترل بیماری ایفا می‌کنند. گاهی نیز از روش‌های مکمل مانند طب سوزنی یا مراقبه ذهنی برای بهبود وضعیت روانی استفاده می‌شود.
البته بیماران باید پیوسته تحت نظر پزشک باشند تا از عوارض جانبی داروها پیشگیری شود. علم پزشکی به‌سرعت در حال پیشرفت است و روش‌های درمانی جدیدتری مانند «درمان‌های بیولوژیک» (Biologic Therapies) امیدهای تازه‌ای ایجاد کرده‌اند. اما همچنان هدف اصلی، مدیریت بیماری و افزایش کیفیت زندگی بیماران است.
در سال‌های اخیر، دانشمندان تمرکز زیادی روی یافتن علل دقیق بیماری‌های خودایمنی داشته‌اند. پژوهش‌ها روی ژنوم انسانی و بانک‌های ژنتیکی بزرگ، امید به کشف الگوهای ژنتیکی خاص را افزایش داده است. همچنین استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند «ویرایش ژن» (Gene Editing) و «هوش مصنوعی» (Artificial Intelligence) در تحلیل داده‌های بیماران، افق‌های نوینی گشوده است.
دانشمندان اکنون روی تولید داروهایی کار می‌کنند که بتوانند فقط سلول‌های معیوب را هدف قرار دهند، بدون آن‌که بقیه سیستم ایمنی آسیب ببیند. همچنین برخی آزمایش‌ها روی استفاده از میکروبیوم روده (Gut Microbiome) برای تنظیم سیستم ایمنی در حال انجام است. آینده این حوزه می‌تواند شامل واکسن‌هایی برای پیشگیری از بیماری‌های خودایمنی نیز باشد. اگر این تحقیقات موفقیت‌آمیز باشند، شاید روزی برسد که این بیماری‌ها نه‌تنها درمان‌پذیر، بلکه قابل پیشگیری باشند. تا آن روز، آگاهی و حمایت جامعه از بیماران، اهمیت بالایی دارد.
«لوپوس» (Lupus) یکی از پیچیده‌ترین و شاخص‌ترین بیماری‌های خودایمنی است که به دلیل تنوع در علائم، لقب «بیماری هزار چهره» را گرفته است. در این بیماری، سیستم ایمنی به بافت‌های سالم از جمله پوست، مفاصل، کلیه‌ها، مغز و حتی قلب حمله می‌کند. یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع آن، «لوپوس اریتماتوی سیستمیک» (Systemic Lupus Erythematosus یا SLE) است.
این نوع می‌تواند زندگی فرد را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد و نیاز به پیگیری منظم و درمان دائمی دارد. از علائم آن می‌توان به خستگی شدید، درد مفاصل، بثورات پروانه‌ای شکل روی صورت و مشکلات کلیوی اشاره کرد. ابتلا به لوپوس در زنان به‌ویژه بین سنین ۱۵ تا ۴۵ سال بسیار شایع‌تر از مردان است.
عواملی مانند نور خورشید، استرس و عفونت‌ها می‌توانند علائم بیماری را تشدید کنند. هرچند درمان قطعی برای آن وجود ندارد، ولی داروهای کورتونی، تعدیل‌کننده‌های ایمنی و تغییر سبک زندگی می‌توانند به کنترل علائم کمک کنند. تشخیص زودهنگام این بیماری، نقش مهمی در کاهش آسیب‌های بلندمدت ایفا می‌کند.
«مولتیپل اسکلروزیس» یا «ام‌اس» (Multiple Sclerosis) یک بیماری خودایمنی است که در آن، سیستم ایمنی به غلاف میلین (Myelin Sheath) که پوشاننده سلول‌های عصبی است، حمله می‌کند. این تخریب باعث اختلال در انتقال پیام‌های عصبی بین مغز و سایر قسمت‌های بدن می‌شود.
علائم این بیماری بسته به ناحیه آسیب‌دیده در مغز یا نخاع، متفاوت‌اند. از جمله این علائم می‌توان به تاری دید، ضعف عضلانی، بی‌حسی در اندام‌ها، عدم تعادل و خستگی مفرط اشاره کرد. بیماری ام‌اس اغلب در جوانان، به‌ویژه زنان بین ۲۰ تا ۴۰ سال آغاز می‌شود. علت دقیق آن هنوز ناشناخته است اما عواملی چون ژنتیک، عفونت‌های ویروسی و کمبود ویتامین D در بروز آن مؤثر دانسته می‌شوند.
اگرچه ام‌اس می‌تواند زندگی فرد را دگرگون کند، بسیاری از بیماران با درمان‌های جدید، زندگی فعال و پویایی دارند. استفاده از داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی و فیزیوتراپی، به کنترل بیماری کمک می‌کند. حمایت روحی و اجتماعی از بیماران ام‌اس، نقش مهمی در کیفیت زندگی آن‌ها دارد.
«روماتیسم مفصلی» (Rheumatoid Arthritis) یکی از شایع‌ترین بیماری‌های خودایمنی است که مفاصل را هدف قرار می‌دهد. در این بیماری، سیستم ایمنی به پوشش داخلی مفاصل به نام «سینوویوم» (Synovium) حمله می‌کند و باعث التهاب، درد و در نهایت تخریب مفاصل می‌شود.
این التهاب مزمن می‌تواند به تدریج باعث تغییر شکل مفاصل و کاهش عملکرد آن‌ها شود. شایع‌ترین علائم روماتیسم مفصلی شامل سفتی صبحگاهی مفاصل، تورم، گرما و درد مزمن است. برخلاف آرتروز که ناشی از فرسایش مفصل است، این بیماری نتیجه یک پاسخ ایمنی غیرعادی است.
اغلب ابتدا مفاصل کوچک‌تر مثل انگشتان دست و پا درگیر می‌شوند. در مراحل پیشرفته، اندام‌های دیگر مانند ریه‌ها، قلب و چشم نیز ممکن است آسیب ببینند. درمان این بیماری شامل داروهای ضدالتهاب، داروهای بیولوژیک و توان‌بخشی فیزیکی است. تشخیص زودهنگام و آغاز درمان به کاهش آسیب‌های بلندمدت کمک می‌کند.
«سلیاک» (Celiac Disease) یک بیماری خودایمنی گوارشی است که در آن، مصرف گلوتن (Gluten) – پروتئینی موجود در گندم، جو و چاودار – باعث پاسخ ایمنی شدید در روده باریک می‌شود. این پاسخ ایمنی موجب تخریب پرزهای روده‌ای می‌شود که وظیفه جذب مواد مغذی را بر عهده دارند. در نتیجه، فرد دچار سوءتغذیه، کم‌خونی، کاهش وزن، نفخ، و اختلالات گوارشی مزمن می‌شود.
برخی بیماران نیز علائمی مانند افسردگی، سردرد یا مشکلات پوستی را تجربه می‌کنند. این بیماری در کودکان نیز شایع است و می‌تواند رشد آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. تنها راه درمان سلیاک، پیروی مادام‌العمر از رژیم غذایی بدون گلوتن است. برخلاف حساسیت غذایی، سلیاک یک بیماری خودایمنی است و حذف گلوتن تنها راه پیشگیری از آسیب به بدن است.
آزمایش خون و نمونه‌برداری از روده، دو روش اصلی تشخیص این بیماری هستند. آموزش و آگاهی‌رسانی در مورد این بیماری، می‌تواند به تشخیص زودهنگام و جلوگیری از عوارض آن کمک کند.
«پسوریازیس» (Psoriasis) یک بیماری مزمن پوستی و خودایمنی است که در آن، چرخه زندگی سلول‌های پوست با سرعت غیرطبیعی افزایش می‌یابد. در حالت عادی، سلول‌های پوست طی چند هفته تجدید می‌شوند؛ اما در پسوریازیس این روند فقط چند روز طول می‌کشد.
این سرعت بالا باعث تجمع سلول‌های مرده روی پوست و ایجاد پلاک‌های ضخیم، نقره‌ای‌رنگ و خارش‌دار می‌شود. نواحی شایع درگیر شامل آرنج، زانو، پوست سر و پایین کمر هستند. برخلاف تصور عموم، این بیماری واگیردار نیست و از طریق تماس منتقل نمی‌شود.
عوامل ژنتیکی، استرس، عفونت‌ها، تغییرات آب‌وهوا و برخی داروها در فعال شدن آن نقش دارند. پسوریازیس می‌تواند علاوه بر پوست، مفاصل را نیز درگیر کند که به آن «آرتریت پسوریاتیک» (Psoriatic Arthritis) گفته می‌شود. درمان شامل کرم‌های موضعی، داروهای سیستمیک و نوردرمانی است. مدیریت بیماری به‌ویژه از نظر روانی نیز بسیار مهم است، زیرا پسوریازیس می‌تواند به عزت‌نفس و روابط اجتماعی فرد آسیب بزند.
«دیابت نوع یک» (Type 1 Diabetes) یک بیماری خودایمنی است که در آن، سیستم ایمنی به سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده یا پانکراس (Pancreas) حمله می‌کند. این سلول‌ها که به نام «سلول‌های بتا» (Beta Cells) شناخته می‌شوند، وظیفه تنظیم قند خون را دارند. در نتیجه این حمله، انسولین کافی تولید نمی‌شود و قند خون افزایش می‌یابد.
این بیماری معمولاً در کودکی یا نوجوانی آغاز می‌شود، اما می‌تواند در بزرگسالی هم بروز کند. علائم شامل تشنگی مفرط، ادرار زیاد، خستگی، کاهش وزن ناگهانی و تاری دید است. بیماران برای زنده‌ماندن نیاز به تزریق منظم انسولین دارند، چون بدون آن، قند خون به‌سرعت بالا می‌رود و خطر «کتواسیدوز» (Ketoacidosis) وجود دارد.
دیابت نوع یک با دیابت نوع دو تفاوت اساسی دارد، زیرا علت آن خودایمنی است نه مقاومت به انسولین. ورزش، تغذیه مناسب و کنترل مداوم قند خون، نقش مهمی در مدیریت این بیماری دارند. از افراد شناخته‌شده‌ای که با این بیماری زندگی می‌کنند می‌توان به «نیک جوناس» (Nick Jonas)، خواننده و بازیگر آمریکایی، اشاره کرد.
«میاستنی گراویس» (Myasthenia Gravis) یک بیماری خودایمنی نادر است که در آن، سیستم ایمنی به گیرنده‌های استیل‌کولین (Acetylcholine Receptors) در محل اتصال عصب به عضله حمله می‌کند. این اختلال باعث اختلال در انتقال پیام عصبی و در نتیجه ضعف عضلانی می‌شود. معمولاً عضلات چشم، صورت، گلو و اندام‌های تنفسی زودتر درگیر می‌شوند.
علائم اولیه شامل افتادگی پلک، دوبینی، اشکال در صحبت‌کردن و بلع و خستگی سریع عضلات است. شدت بیماری می‌تواند متغیر باشد و گاهی با استراحت علائم به‌طور موقت بهبود می‌یابند. درمان‌های رایج شامل داروهای مهارکننده کولین‌استراز (Cholinesterase Inhibitors)، کورتیکواستروئیدها و در برخی موارد جراحی تیموس (Thymectomy) است.
یکی از نمونه‌های شناخته‌شده، بازیگر هالیوودی «ریچارد پریور» (Richard Pryor) بود که با این بیماری مبارزه می‌کرد. میاستنی گراویس به‌دلیل نادر بودن و شباهت علائمش به دیگر بیماری‌ها، گاهی دیر تشخیص داده می‌شود. حمایت روانی و اجتماعی برای این بیماران بسیار حیاتی است، چون ضعف عضلات تنفسی می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.
«بیماری گریوز» (Graves’ Disease) یک اختلال خودایمنی در غده تیروئید (Thyroid Gland) است که باعث تولید بیش‌ازحد هورمون تیروکسین (Thyroxine) می‌شود. این بیماری شایع‌ترین علت «پرکاری تیروئید» (Hyperthyroidism) است و بیشتر در زنان بین ۳۰ تا ۵۰ سال دیده می‌شود. سیستم ایمنی در این بیماری آنتی‌بادی‌هایی به نام «TRAb» تولید می‌کند که گیرنده‌های تیروتروپین را فعال می‌سازند.
این فرایند موجب رشد بیش‌ازحد تیروئید و افزایش متابولیسم بدن می‌شود. علائم شامل تپش قلب، کاهش وزن، اضطراب، لرزش دست، تعریق زیاد و گاهی بیرون‌زدگی چشم‌هاست. روش‌های درمانی شامل داروهای ضدتیروئید، ید رادیواکتیو یا جراحی تیروئید هستند. از چهره‌های شناخته‌شده‌ای که به این بیماری مبتلا شده‌اند می‌توان به «بیسی فیلیپز» (Busy Philipps)، بازیگر آمریکایی، اشاره کرد. برخی بیماران در کنار مشکلات جسمی، از علائم روانی نیز رنج می‌برند که باید جدی گرفته شوند. تشخیص زودهنگام و کنترل هورمون‌ها، تأثیر زیادی در کیفیت زندگی این بیماران دارد.
«ویتیلیگو» (Vitiligo) یک بیماری خودایمنی پوستی است که در آن، سیستم ایمنی به سلول‌های تولیدکننده رنگدانه یعنی «ملانوسیت‌ها» (Melanocytes) حمله می‌کند. در نتیجه این حمله، نواحی‌ای از پوست رنگ خود را از دست می‌دهند و لکه‌های سفید و بی‌رنگ ایجاد می‌شود. این بیماری معمولاً به‌طور نامنظم روی صورت، دست‌ها، پاها و اطراف دهان ظاهر می‌شود.
علت دقیق آن مشخص نیست، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در آن دخیل دانسته می‌شود. اگرچه ویتیلیگو درد یا خارش ندارد، اما می‌تواند تأثیرات روانی و اجتماعی بزرگی داشته باشد. درمان‌هایی مثل کرم‌های موضعی، نوردرمانی و در برخی موارد پیوند پوست، ممکن است در بهبود ظاهر پوست مؤثر باشند.
«مایکل جکسون» (Michael Jackson) مشهورترین چهره‌ای است که ادعا می‌کرد به این بیماری مبتلاست. این بیماری واگیردار نیست و باید با آگاهی، از برچسب‌زنی به افراد مبتلا جلوگیری شود. اعتمادبه‌نفس و حمایت خانواده نقش کلیدی در کنار درمان‌های پزشکی ایفا می‌کند.
«درماتومیوزیت» (Dermatomyositis) یک بیماری نادر خودایمنی است که هم عضلات و هم پوست را درگیر می‌کند. این بیماری باعث ضعف عضلانی، به‌ویژه در عضلات نزدیک به تنه، و بثورات پوستی خاصی می‌شود. بثورات می‌توانند به رنگ بنفش یا قرمز روی گونه‌ها، پلک‌ها و مفاصل ظاهر شوند.
شروع بیماری می‌تواند ناگهانی یا تدریجی باشد و اغلب با خستگی، تب و کاهش وزن همراه است. دلیل دقیق آن مشخص نیست، اما مانند سایر بیماری‌های خودایمنی، ترکیب ژنتیک و عوامل محرک محیطی در بروز آن مؤثرند. درماتومیوزیت ممکن است در کودکان نیز ظاهر شود که به آن «درماتومیوزیت نوجوانان» (Juvenile Dermatomyositis) گفته می‌شود.
درمان شامل کورتون، داروهای سرکوب‌کننده ایمنی و فیزیوتراپی است. این بیماری در صورت درمان نشدن می‌تواند باعث مشکلات ریوی یا قلبی شود. آگاهی عمومی درباره این بیماری کم است، اما با پیگیری درست، بسیاری از بیماران می‌توانند زندگی نسبتاً عادی داشته باشند.
