عصر ایران - یک سال دیگر از فراق علی-رضاقلی نویسندهٔ کتاب پر مخاطب «جامعه شناسی نُخبه‌کُشی» با دغدغهٔ همیشگی توسعه و راوی حکایت تلخ چرخهٔ غارت- غنیمت در ایران گذشت و به همین مناسبت عصر امروز - جمعه ۲۲ فروردین ۱۴۰۴ خورشیدی- باز هم به همت مؤسسهٔ مطالعات دین و اقتصاد آیینی در خانهٔ اندیش‌مندان علوم انسانی (خیابان ویلا/ نجات‌اللهی) برگزار می‌شود.
یاد علی‌قلی در حالی همچنان گرامی و زنده است که گرچه در نگاه مردمان پی‌گیر مباحث توسعه با «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» و «جامعه‌شناسی خودکامگی» مقبولیت و محبوبیتی درخور داشت اما نزد غالب جامعه‌شناسان نه و حتی گاه به کار غیر‌علمی و حتی پوپولیستی یا ژورنالیستی متهم می‌شد به این گناه که علم خود را به رخ نمی‌کشید و کلمات ثقیل به کار نمی‌برد و صریح و روشن می‌گفت و می‌نوشت و با توده رابطه برقرار کرده بود.
شاید همین بی‌مهری سبب شد به «جامعه شناسی اقتصاد» و تاریخ و ادبیات به ویژه به «شاهنامۀ فردوسی» بکوچد و دغدغۀ توسعه را در دل مناسبات اقتصادی و زمینه‌های فرهنگی دنبال کند و ریشه‌های توسعه نایافتگی را در این دو بستر بجوید.
با این همه همین که در مراسم دو سال قبل چهره هایی چون دکتر فرشاد مؤمنی، دکتر حسین راغفر، دکتر جعفر آهنگران، دکتر علی اصغر سعیدی و دکتر محسن رنانی و البته دکتر سید محمد رضا بهشتی سخن گفتند نشان داد اگر از جانب غالب جامعه‌شناسان آکادمیک بی‌مهری دید اما نزد پژوهش‌گران توسعه قدری «والا» داشت و همین والا هم از نام های مستعار و شناسه‌های او بود.
رضاقلی عاشق ایران بود و درد و دغدغۀ ایران داشت و با توجه به این که از تابستان سال گذشته رییس جمهوری متفاوت بر سر کار آمده که گرایش‌های عدالت‌خواهانه خود را پنهان نمی‌کند جا دارد با حضور در این مراسم حاضران را غافل‌گیر کند و به جای گفتن بشنود و متقابلا سخن‌رانان اصلی و چهره‌هایی چون راغفر و مومنی هم کمی از آرمان‌گرایی‌هایی‌های گذشته و تلقی ستیز با سرمایه و سود و گرایش به چپ بکاهند و راه حل‌های عملی و شدنی‌تری ارایه دهند و برای چرخه غارت و غنیمت چاره ای بنیدیشند و آقای پزشکیان راهکار را تنها در افزایش قیمت و کاهش مصرف نبیند و به دنبال نشتی ها باشد که یک قلم آن قاچاق روزانه سوخت است.
چنان که اشاره شد رضاقلی در سال‌های پایانی راز توسعه نیافتگی ایران و ایرانی را در دو واژۀ «غارت» و «غنیمت» یافت و با تعبیر «غارتی- غنیمتی» در صدد توضیح بر‌آمد و سراغ منابع تاریخی و ادبیات و حتی اسطوره‌ها رفت تا نشان دهد چنان با فرهنگ ما عجین شده که تا از آن خلاص نشویم در مسیر توسعه گام نمی‌توانیم نهاد.
از نگاه او رانت، همان غارت منابع است و چون دولت‌ها و کار به دستان مدام تغییر می‌کنند گرسنگان دیروز تا به جایگاهی می‌رسند دنبال غنیمت می‌روند و غارت – غنیمت چرخۀ ضد توسعه است. ( این تعابیر البته عین جملات او نیست).
جان کلام رضاقلی این بود:
«اگر سازمان دولت، غارتی شود – یعنی به بدترین وجه ممکن حقوق مالکیت را برای هیأت حاکمه کارآمد کند- و برای رعیت ناکارآمد، آن وقت نهادها به رفتار هنجار‌شکن و غارتی و فرصت طلبانه پاداش می‌دهند و این به نوبۀ خود به هنجار عمومی تبدیل می‌شود که الناس علی دین ملوکهم»
غرض از غارت در اینجا اتهام‌افکنی نیست یا چنان که عوام‌الناس کار به دستان را دزد خطاب می‌کنند. او خود چنین توضیح می‌دهد:
«مراد از غارت، بیان اوج فرصت‌طلبی و زیستِ رانتی با هزینۀ دیگران است. نحوه‌ای معیشت در بازار غیر رقابتی و بدون تلاش مولد و سازنده و خلاق و نامتناسب با رفتار رقابت‌آمیز بازاری. بلکه با کمک قدرت و در ارتباط با قدرت».
این چند سطر هم به نقل از مقالۀ «سوراخ کژدم» از کتاب «اگر نورث ایرانی بود»:
«وقتی احتمال زندگی در غارت بیشتر باشد و احتمال گرفتار شدن کمتر، افراد ترجیح می‌دهند کارهای سخت را رها کنند و با غارت و کلاه برداری زندگی کنند. اگر نهادها هزینۀ تخلف را پایین بیاورند و امکان زندگی در غارت را گسترش دهند چون مردم خُرده‌هوشی و تُنُک‌عقلی دارند این مسیرها را شناسایی می‌کنند و ترجیح می‌دهند غارتی - رانتی زندگی کنند. اگر به شکل و رنگ خاصی درآمدن و رییس شدن هزینه‌ای نداشته باشد همه هوس می‌کنند رنگ عوض کنند و رییس شوند. چون اگر نشوند چیزی را نباخته‌اند و اگر شدند ملت، بازنده است و آنها برنده!»
اگر هم آقای پزشکیان در گیر و دار مذاکرات فردا فرصت کند امروز به این مراسم بیاید باز هم توصیه می کنیم با مطالعه آثار مرحوم علی‌قلی و تمرکز بر چرخه غارت - غنیمت در عین حفظ وجهه مردمی سطح بحث ها را بالا ببرد و دایره واژگانی را هم توسعه دهد و نقل کند.
حدس می‌زنیم خود او قاعدتا طی ۲۰ سال قبل از ریاست جمهوری ( ۴ سال وزارت و ۱۶ سال نمایندگی مجلس) متوجه شده گرفتار چه چرخه‌ای هستیم و رانت تنها بنزینی نیست که به بهای یارانه‌ای به اتومبیل برخورداران اختصاص می یابد. قصه فراتر از اینهاست./م.خ
