همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: کتاب بهار خاموش ریچل کارسون که در سال ۱۹۶۲ منتشر شد، نگاه جهانیان به تاثیرات مخرب آفت‌کش‌های شیمیایی بر طبیعت، حیات‌وحش و سلامت انسان جلب شد. کارسون توضیح داد که آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها پس از استفاده، وارد آب، خاک، و زنجیره غذایی می‌شوند. این مواد نه‌تنها آفات را می‌کشند، بلکه به‌طور غیرمستقیم روی حیات‌وحش، دام‌ها و انسان‌ها نیز تأثیر می‌گذارند.
قرار است که از امسال ۱۴ سم کشاورزی از فهرست سموم مجاز حذف شوند. البته این را هم در نظر داشته باشید که حدود ۲۸۵ قلم آفت‌کش در کشور تولید و مصرف می‌شود و فقط ۳۲ قلم از آنها استاندارد مصرف دارند. از میان ۱۴ سم حذف شده، یکی بیش از همه فعالان محیط زیست و گیاه‌پزشکان را خوشحال کرده است. این سم که دیازینون نام دارد به دلیل فراگیری گونه‌های آفت و انواع روش‌های اثرگذاری (تنفسی، تماسی، گوارشی) به حل‌المسائل کشاورزان، باغداران و گلخانه‌ها معروف است، سمی که تقریبا هیچ موجود زنده‌ای از آثار مخرب و کشنده آن در امان نمی‌ماند. حتی باقیمانده آن که با آبیاری سر از رودها درمی‌آورد نیز قاتل ماهی‌هاست.
در گیاه پزشکی شاخصی به نام LD وجود دارد که هر چه عدد آن کمتر باشد، به معنای سمیت بالای آن است. دیازینون دارای LD₅₀ است. یعنی سمیت متوسط تا بالا برای انسان و حیوانات دارد. باقیمانده دیزینون در طبیعت و محصول کشاورزی می‌تواند برای همه مهره‌داران خطر داشته باشد. به همین دلیل چندسالی است که مصرف دیازینون در اتحادیه اروپا ممنوع شده است ولی ماده موثره آن همچنان تولید و به کشورهای دیگر صادر می شود.
یکی از محصولات کشاورزی که به وفور از این سم برای آن استفاده می‌شود، برنج است. این سم به صورت گرانول در میان شالیزار پخش می‌شود تا کرم‌های ساقه خوار برنج را از بین ببرد ولی گرانول‌ها به چشم پرندگان دانه خوار غذاست. هر ساله در فصل طغیان این آفت در مزارع برنج، شاهد قتل‌عام پرندگان با این سم هستیم. با مصرف دیازینون، سم وارد چرخه غذایی شده و با تجمیع در بدن جانداران دیگر، آنها را به کام مرگ می‌کشاند. تحقیقات نشان داده است که این سم می‌تواند از شیر مادران به نوزاد نیز منتقل شود. علاوه بر کشاورزان، تولیدکنندگان گلهای آپارتمانی و تولیدکنندگان حشره‌کش‌های خانگی نیز از این سم به وفور استفاده می‌کنند. کشتن هزارپا و پشه و خرخاکی در خانه با این سم به قیمت مسمومیت با بخارات حاصل از انحلال در آب است.
با حذف دیازینون سیاست‌های کشاورزی باید تغییر کند
محمود کل‌نگری، گیاه پزشک، پژوهشگر دکترای محیط زیست از دانشگاه کوردوبای اسپانیا: در بسیاری از مناطق ایران، از جمله زمین‌های کشاورزی و باغات، دیازینون برای از بین بردن حشرات مضر استفاده شده است. با این حال، این سم علاوه بر آفات، سایر گونه‌های مفید از جمله گرده‌افشان‌ها و شکارچیان طبیعی آفات را نیز از بین می‌برد. در برخی موارد، لاشه پرندگانی که در مجاورت مزارع آلوده یافت شده‌اند، حاوی مقادیر بالایی از این سم بوده‌اند. همچنین گزارش‌هایی از مسمومیت و کاهش جمعیت دوزیستان و خزندگان در مناطق مختلف کشور ارائه شده است. ما در منطقه‌ای هستیم که این سم از هند و پاکستان این سم تولید می‌شود. ۱۱ کشور ماده موثره آن را تولید می‌کنند، اما می‌توانیم سموم پر خطر را حذف کنیم و به سمت سموم شیمیایی و غیر شیمیایی برویم که بر پای فلفل، روغن نارگیل و ... تولید می‌شود. این سموم هیچ اثر سوءی در محیط ندارند. این سموم حشره‌کش‌های قوی هستند اماسمیت بسیار کمی برای انسان دارد و جذب پوستی، تنفسی و گوارشی کمی دارند، ماندگاری کمی در محیط دارند و زیر آفتاب و اشعه یو وی اثرش زود از بین می‌رود. برای آفات باغی توصیه می‌شود از سموم سیستمیک استفاده شود، یعنی درون آوند گیاهان رسوخ می‌یابد و آفتی مثل شته با خوردن صمغ گیاه از بین می‌رود. در این صورت حشرات مفید مثل زنبور عسل از بین نمی‌رود.
با وجود اینکه دیازینون ممنوع شده، هنوز در برخی از فروشگاه‌ها به صورت حضوری و آنلاین فروخته می‌شود. ضمانت اجرایی ممنوعیت مصرف دیازینون در کنار مدیریت تلفیقی آفات شامل کنترل بیولوژیک، چند کشتی شدن مزارع کنارهم، استفاده از درختان مابین مزارع و ... می‌تواند در کنترل آفات موثر باشد.
حذف سمی که حل‌المسائل بوده با چندین سم تخصصی، متنوع و بعضا گران برای کشاورز به راحتی پذیرفتنی نیست و به نظر می‌رسد که نیاز است که مثل هر موضوع چند وجهی با مسئله علمی برخورد شود. اگر می‌خواهیم همان تاثیر سم دیازینون در کاهش آفات را با سموم تخصصی‌تر داشته باشیم باید روش‌های کشت را تغییر دهیم. به طور مثال وقتی در یک دشت فقط گندم کشت می‌کنید، ناگزیر آفت سن‌گندم طغیان می‌کند. در نتیجه نیاز به حکمرانی وجود دارد که از کشاورز در ازای خرید تضمینی، بخواهد محصول دیگری را در لابه‌لای گندمزار بکارد. وقتی مزارع تک‌کشتی باشد، آفات طغیان می‌کنند و نیازشان به آفت‌کش شیمیایی قوی‌تر بالا می‌رود. وقتی درختان در میان مزارع حذف شوند، دشمنان آفات که بخشی از چرخه طبیعی زندگیشان روی درختان طی می‌کنند، فرصت تکثیر نمی‌یابند.
چالش‌ها و راهکارها
اجرای کامل ممنوعیت دیازینون نیازمند همکاری کشاورزان، سیاست‌گذاران و نهادهای نظارتی است. برخی از چالش‌های پیش رو عبارتند از:
- جایگزین‌های مناسب: یکی از مشکلات اصلی، یافتن سموم جایگزین با کارایی مشابه اما آسیب کمتر به محیط‌زیست است.
- آگاهی‌بخشی به کشاورزان: بسیاری از کشاورزان هنوز به استفاده از دیازینون عادت دارند و نیاز به آموزش و آگاهی‌بخشی در مورد مضرات آن دارند.
- نظارت و کنترل بازار: جلوگیری از ورود و توزیع غیرقانونی این سم نیازمند نظارت دقیق‌تر بر بازار محصولات کشاورزی است.
چند نمونه از پرندگان دانه‌خوار در ایران:
انواع گنجشک، سهره، قناری، چکاوک، قمری، کبک، تیهو، بلدرچین و... و.
چند دسته از دشمنان طبیعی آفات
- کفشدوزک‌ها
- زنبورهای پارازیت
- بالتوری سبز
- سن‌های شکارگر
