به گزارش خبرگزاری مهر، مواد شیمیایی با ۳۷۱ محصول در رتبه اول و حمل نقل با ۳۶۰ محصول در رتبه دوم بیشترین تعداد محصولات فناوری نانو قرار دارد.
نمودار مربوط به آمار محصولات و شرکت‌های فناوری نانو به تفکیک حوزه صنعتی در ابتدای سال ۱۴۰۴، تصویر روشنی از روند توسعه و نفوذ این فناوری در کشور ارائه می‌دهد. در این گزارش، ضمن بررسی آمار موجود، به تحلیل دلایل رشد در برخی حوزه‌ها و فرصت‌های پیش‌رو در سایر حوزه‌ها نیز پرداخته‌ایم.
در این نمودار مشاهده می‌شود که حوزه‌هایی نظیر “مواد شیمیایی”، “حمل‌ونقل” و “تجهیزات” بیشترین تعداد محصولات را در میان سایر بخش‌ها به خود اختصاص داده‌اند. در مقابل، برخی حوزه‌ها مانند “آب و محیط‌زیست”، “نوشت‌افزار، ورزش و سرگرمی” و “کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی” سهم کمتری از کل محصولات نانو دارند. این تفاوت‌ها بازتاب‌دهنده سطح سرمایه‌گذاری، نیاز بازار و سطح آمادگی فناوری در هر حوزه است.
بیشترین محصولات نانویی مربوط به حوزه مواد شیمیایی
حوزه مواد شیمیایی با اختلاف زیادی نسبت به سایر حوزه‌ها، بیشترین تعداد محصولات فناوری نانو را شامل می‌شود. این رشد سریع را می‌توان ناشی از کاربرد گسترده نانو مواد در بهبود خواص شیمیایی، پایداری، و بازدهی محصولات دانست. مواد نانوساختار در این حوزه در تولید رنگ‌ها، پوشش‌ها، مواد ضدخوردگی، کاتالیست‌ها و دیگر محصولات شیمیایی نقش حیاتی ایفا می‌کنند. ایران از دیرباز در صنایع شیمیایی، به‌ویژه در پتروشیمی و پالایشگاه‌ها، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای داشته است. وجود کارخانه‌ها، مراکز تحقیقاتی و نیروی متخصص در این حوزه باعث شده تا پذیرش و پیاده‌سازی فناوری نانو در این صنعت راحت‌تر و سریع‌تر انجام شود.
همچنین به‌دلیل وفور منابع نفت و گاز، ایران به یکی از تولیدکنندگان اصلی مواد پایه شیمیایی در منطقه تبدیل شده است. فناوری نانو امکان ارتقاء خواص این مواد و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر را فراهم می‌کند، که برای کشورهایی با اقتصاد متکی به نفت مانند ایران، بسیار جذاب است.
از سوی دیگر بازار داخلی ایران همواره نیازمند مواد شیمیایی با کیفیت بالاتر و خواص ویژه (ضدخوردگی، خودتمیزشونده، آنتی‌باکتریال و…) بوده است. از سوی دیگر، کشورهای منطقه نیز واردکننده مواد شیمیایی از ایران هستند، بنابراین توسعه محصولات نانویی در این حوزه فرصتی برای تقویت صادرات نیز ایجاد کرده است.
تجاری‌سازی محصولات نانویی شیمیایی ساده‌تر است
در مقایسه با حوزه‌هایی مانند سلامت یا الکترونیک، تجاری‌سازی محصولات نانویی شیمیایی ساده‌تر است. استانداردسازی آسان‌تر، نیاز کمتر به آزمایش‌های بالینی یا تجهیزات گران‌قیمت، و امکان تولید نیمه‌صنعتی در مقیاس کوچک، از دلایل این موضوع است.
بهبود مصرف سوخت و مقاومت قطعات خودرو با نانوکامپوزیت ها
حوزه حمل‌ونقل با ۳۶۰ محصول در جایگاه دوم قرار دارد. فناوری‌نانو در این حوزه به منظور کاهش وزن خودروها، افزایش مقاومت قطعات، بهبود مصرف سوخت و ارتقای ایمنی به‌کار می‌رود. استفاده از نانوکامپوزیت‌ها، پوشش‌های ضدسایش و روان‌سازهای پیشرفته از جمله کاربردهای رایج نانو در صنعت حمل‌ونقل است.
در صنعت حمل‌ونقل، یکی از دغدغه‌های اصلی، افزایش عمر مفید قطعات و کاهش هزینه‌های نگهداری است. فناوری نانو با ارائه پوشش‌های ضدسایش، ضدخوردگی و مقاوم در برابر حرارت، توانسته‌است به‌صورت مؤثر این نیاز را پاسخ دهد. برخی از شرکت‌های قطعه‌ساز در ایران به این فناوری روی آورده‌اند تا کیفیت محصولات خود را افزایش دهند.
در ناوگان حمل‌ونقل زمینی، هوایی و ریلی، کاهش وزن وسایل نقلیه نقش مهمی در کاهش مصرف سوخت و آلودگی دارد. استفاده از نانوکامپوزیت‌ها و نانو مواد سبک ولی مستحکم باعث شده تا تولیدکنندگان ایرانی از این فناوری در ساخت قطعات بدنه، اتصالات و قطعات داخلی خودروها و وسایل نقلیه استفاده کنند.
افزودن نانو مواد به روغن موتور، گریس‌ها و سوخت‌ها باعث بهبود خواص آن‌ها (مثل کاهش اصطکاک، افزایش پایداری حرارتی و کاهش آلایندگی) می‌شود. این محصولات با تقاضای بالا در بازار ایران و حتی صادرات مواجه‌اند، بنابراین توسعه آن‌ها در سطح صنعتی رشد زیادی داشته است.
در سال‌های اخیر، همکاری‌هایی بین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و شرکت‌های بزرگی مانند ایران‌خودرو، سایپا، راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و شرکت‌های هوایی برای توسعه کاربردهای نانو انجام شده است. این همکاری‌ها منجر به تجاری‌سازی محصولات نانویی در مقیاس صنعتی شده‌اند.
کاربرد نانو در ساخت تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی
در جایگاه سوم، حوزه تجهیزات قرار دارد که سهم قابل‌توجهی از محصولات نانو را شامل می‌شود. فناوری نانو در ساخت تجهیزات پزشکی، آزمایشگاهی، صنعتی و ابزار دقیق به‌کار رفته است. پیشرفت‌های این حوزه نه تنها بر افزایش دقت و عملکرد تجهیزات اثرگذار بوده، بلکه موجب توسعه صادرات نیز شده است.
تولید حسگرها، تجهیزات آنالیز نانویی، دستگاه‌های لایه‌نشانی، سیستم‌های فیلتراسیون پیشرفته، میکروسکوپ‌های خاص و … نیازمند استفاده از فناوری نانو هستند. بسیاری از این تجهیزات توسط شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی طراحی یا مونتاژ می‌شوند و سهم زیادی از بازار محصولات نانو را در اختیار دارند.
تجهیزات نانویی فقط به صنایع سنگین محدود نمی‌شوند؛ مثلاً در بخش پزشکی، تجهیزات ضدعفونی‌کننده با فناوری نانو، دستگاه‌های تصفیه هوا و آب، و حتی ابزارهای پوشیدنی هوشمند با لایه‌های نانو تولید شده‌اند. این تنوع باعث افزایش شمار محصولات این حوزه شده است.
به‌دلیل محدودیت‌های وارداتی و هزینه بالای تهیه تجهیزات خارجی، نیاز زیادی به تولید تجهیزات بومی وجود دارد. شرکت‌های ایرانی با استفاده از فناوری نانو، توانسته‌اند تجهیزات داخلی را به سطح کیفیت جهانی نزدیک کنند، که این باعث رشد سریع این دسته محصولات شده است.
پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشور در کنار بخش خصوصی، پروژه‌های متعددی در زمینه طراحی و ساخت تجهیزات نانویی انجام داده‌اند. تولید بومی بسیاری از تجهیزات نانویی آزمایشگاهی یا صنعتی نتیجه همین سرمایه‌گذاری‌ها بوده است.
نقش نانومواد در تولید سیمان و عایق های حرارتی و صوتی
حضور پررنگ نانو در حوزه عمران و ساختمان نشان از نقش این فناوری در ارتقای کیفیت و دوام مصالح ساختمانی دارد. استفاده از نانو مواد در تولید سیمان، بتن، شیشه، رنگ و عایق‌های حرارتی و صوتی، عمر مفید سازه‌ها را افزایش داده و مصرف انرژی را کاهش داده است.
ایران دارای اقلیم‌های بسیار متنوع (گرم و خشک، مرطوب، سردسیر و کوهستانی) است. مصالح سنتی در برابر این شرایط خیلی دوام ندارند. نانو مواد می‌توانند مقاومت بتن، سیمان، آسفالت و سایر مصالح را در برابر گرما، یخ‌زدگی، رطوبت و سایش به طرز چشمگیری افزایش دهند.
یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی در ایران، بخش ساختمان است. نانو پوشش‌ها، نانو عایق‌ها و شیشه‌های هوشمند نانویی به‌صورت چشمگیری در کاهش اتلاف حرارت و سرمایش در ساختمان‌ها مؤثر هستند. این محصولات نانویی در راستای سیاست‌های صرفه‌جویی انرژی رشد زیادی کرده‌اند.
با توجه به زلزله‌خیز بودن بخش‌های زیادی از ایران، نیاز به مصالح سبک، مستحکم و مقاوم بیشتر احساس می‌شود. فناوری نانو با توسعه بتن‌های پرمقاومت سبک و نانوآرماتورها به ارتقای ایمنی سازه‌ها کمک کرده است.
بازار ۵۳۰۰ میلیارد ریالی نانوداروی ضدسرطان ایرانی طی ۶ سال
نقش نانو در صنعت سلامت بسیار حائز اهمیت است. محصولات این حوزه شامل داروهای هوشمند، پوشش‌های ضدعفونی، ابزارهای تشخیصی دقیق و سیستم‌های رهایش دارو می‌شود. رشد سریع این حوزه حاکی از سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌های نوین برای پاسخ به نیازهای روزافزون سلامت جامعه است. بازار نانوداروی ضدسرطان ایرانی از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ در حدود ۵۳۰۰ میلیارد ریال بوده است. ۹ میلیون دلار صادرات و ۳۷۰۰ میلیارد ریال، سهم فروش بازار داخل بوده است. در پایان سال ۱۴۰۲، حجم بازار حوزه سلامت و بهداشت ایران به ۱۱۰۰۰ میلیارد ریال رسیده است که از این میزان ۴۰ درصد مربوط به بخش دارورسانی است. به نظر می‌رسد اقبال به محصولات دارویی ایرانی رو به افزایش باشد.
از نظر تعداد شرکت‌های فعال، تفاوت‌هایی میان حوزه‌ها وجود دارد. در بسیاری از موارد، نسبت محصولات به شرکت‌ها می‌تواند نشان‌دهنده میزان فعالیت تحقیق و توسعه یا میزان تجاری‌سازی محصولات باشد. بیشترین تعداد شرکت‌ها: عمران و ساختمان: ۸۲ شرکت تجهیزات: ۷۲ شرکت، مواد شیمیایی: ۶۰ شرکت، دارو، بهداشت و سلامت: ۴۰ شرکت و حمل‌ونقل: ۳۸ شرکت. این آمار نشان می‌دهد که برخی حوزه‌ها با وجود تعداد شرکت‌های کمتر، محصولات بیشتری تولید کرده‌اند که بیانگر بهره‌وری بالاتر در تحقیق و توسعه و یا تمرکز شرکت‌ها بر تولید انبوه چندین محصول است.
اگرچه برخی حوزه‌ها در حال حاضر محصولات یا شرکت‌های کمتری دارند، اما ظرفیت بالایی برای رشد دارند. به‌عنوان مثال آب و محیط‌زیست با تنها ۲۱ محصول و ۵ شرکت، از حوزه تاثیرگذار است. با توجه به بحران‌های محیط‌زیست پیش‌رو، این محصولات می‌تواند در آینده بسیار مهم‌تر شود.
کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی با ۳۱ محصول و ۴ شرکت، پتانسیل بالایی برای استفاده از نانو در افزایش بهره‌وری، کنترل آفات و بهبود کیفیت محصولات غذایی دارد.
نوشته‌افزار، ورزش و سرگرمی با ۲۲ محصول و ۷ شرکت، می‌تواند از نانو در تولید محصولات سبک‌تر، بادوام‌تر و نوآورانه‌تر استفاده کند.
