در مأموریتی شگفت‌انگیز و بی‌سابقه، ناسا چشم جدیدی را به آسمان گشوده است. تلسکوپ فضایی SPHEREx باهدف نقشه‌برداری کامل از آسمان و بررسی تاریخ شکل‌گیری کهکشان‌ها، منشأ آب و یخ‌های میان ستاره‌ای و رمزگشایی از روند تکامل کیهان، اکنون به مرحله‌ای رسیده که نخستین تصاویر خود را ارسال کرده است.
به گزارش همشهری آنلاین، این تلسکوپ که از فناوری پیشرفته طیف‌نگاری بهره می‌برد، در پی آن است تا با نگاهی متفاوت به جهان بنگرد و آنچه در پس غبارهای پنهان فضا نهفته است، آشکار سازد.
نام این تلسکوپ برگرفته از حروف اختصاری عبارت بلند و علمی “Spectro-Photometer for the History of the Universe, Epoch of Reionization, and Ices Explorer” است که به معنای طیف‌سنجی برای بررسی تاریخ کیهان و اکتشاف یخ‌هاست. همین عنوان نشان می‌دهد این پروژه تا چه حد جاه‌طلبانه و بلندپروازانه است و چرا ناسا ترجیح داده آن را به‌سادگی "اسفریکس" بنامد.
SPHEREx در سال ۲۰۱۹ به‌عنوان بخشی از برنامه "اکسپلورر متوسط" ناسا انتخاب و اکنون به‌عنوان یک تلسکوپ مادون‌قرمز فضایی، باهدف انجام یک بررسی طیفی جامع از سراسر آسمان، وارد مرحله عملیاتی شده است. اهداف اصلی این مأموریت شامل بررسی تاریخ شکل‌گیری کهکشان‌ها، مطالعه منشأ مولکول‌ها و آب در نواحی زایش ستاره‌ها و سیارات و همچنین بررسی یخ‌های میان ستاره‌ای است.
با فناوری طیف‌نگاری پیشرفته خود، SPHEREx قادر است نورهایی را در بازه ۰.۷۵ تا ۵ میکرون (مادون‌قرمز) دریافت کند؛ یعنی دقیقاً همان طول‌موج‌هایی که از میان غبارهایی که نور مرئی را سد می‌کنند، عبور می‌کنند. این قابلیت باعث می‌شود SPHEREx بتواند آنچه تاکنون برای تلسکوپ‌های معمولی نامرئی بوده، شناسایی و ثبت کند.
در ۲۷ مارس، SPHEREx نخستین تصویرهای خود را از آسمان ثبت کرد. این تصاویر اولیه که از سوی شش آشکارساز این رصدخانه گرفته شده‌اند، هنوز کالیبره نشده‌اند. ناسا برای نمایش آن‌ها، رنگ‌هایی مرئی را به طول‌موج‌های مادون‌قرمز اختصاص داده تا قابل‌مشاهده برای ما شوند. تصویرهای بالا و پایین، نواحی یکسانی از آسمان را نشان می‌دهند؛ اما از زوایای مختلف.
این رصدخانه فضایی طی مأموریتی دوساله، چهار بار کل آسمان را بررسی خواهد کرد. این بررسی با استفاده از روش طیف‌نگاری، روی صدها میلیون جرم آسمانی و در گستره‌ای وسیع‌تر از هر بررسی قبلی انجام می‌شود. هدف، ثبت نور مادون‌قرمز و ترجمه آن به طیف‌های رنگی قابل‌تحلیل است؛ روشی که امکان شناسایی ترکیبات اجرام، فاصله کهکشان‌ها و حتی بررسی لحظات آغازین کیهان را فراهم می‌کند.
SPHEREx برخلاف فیلترهای معمولی که فقط یک‌رنگ خاص را عبور می‌دهند، از فیلترهای «رنگین‌کمانی» استفاده می‌کند. این فیلترها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که به‌تدریج و از بالابه‌پایین، طول‌موج‌های متفاوتی را فیلتر می‌کنند. این ویژگی باعث می‌شود در هر تصویر، طیف کاملی از نورهای کیهانی ثبت شود. هر آشکارساز در این تلسکوپ، ۱۷ باند موجی مجزا را دریافت می‌کند که در مجموع، یک طیف دقیق با ۱۰۲ رنگ متمایز تولید می‌کنند.
از زمان پرتاب، مهندسان آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا (JPL) مشغول بررسی سلامت SPHEREx بوده‌اند. خوشبختانه تا این لحظه، تمام سیستم‌ها به‌خوبی کار می‌کنند و تلسکوپ در وضعیت مطلوبی قرار دارد. سخت‌افزارها و آشکارسازها در حال رسیدن به دمای عملیاتی حدود منفی ۲۱۰ درجه سلسیوس هستند؛ دمایی ضروری برای رصد دقیق نور مادون‌قرمز.
یکی از نکات مهم درباره SPHEREx این است که نقطه کانونی (فوکوس) آن پیش از پرتاب تنظیم شده و در مدار قابل‌تغییر نیست. اکنون نخستین تصاویر دریافتی تأیید می‌کنند تمرکز تلسکوپ دقیقاً درست تنظیم شده و این در واقع موفقیتی بزرگ برای مهندسان ناسا را رقم زده است.
به گفته اولیویه دورِ، دانشمند پروژه SPHEREx در مؤسسه فناوری کالیفرنیا (Caltech)، تلسکوپ ما چشمانش را به جهان گشوده و دقیقاً همان‌طور که طراحی شده بود، عمل می‌کند. انتظار می‌رود این تلسکوپ از اواخر آوریل به طور رسمی وارد مرحله علمی خود شود. اخترشناسان سراسر جهان مشتاقانه در انتظار آغاز کار آن هستند.
SPHEREx قرار است با جزئیاتی بی‌سابقه، کل آسمان را نقشه‌برداری کند و به ما کمک کند درک عمیق‌تری از سیر تکامل کیهان، خاستگاه مولکول‌های حیات، و توزیع یخ‌های کیهانی پیدا کنیم. این مأموریت نقطه عطفی در پژوهش‌های نجومی است و به‌زودی با انتشار داده‌های دقیق‌تر، دیدگاه‌های تازه‌ای از تاریخ کیهان در برابر چشمان ما خواهد گشود.
