تخریب محیط‌زیست و بناهای تاریخی پدیده‌ای است که نه‌تنها به طبیعت و فرهنگ آسیب می‌زند، بلکه می‌تواند ریشه در مسائل روانی و اجتماعی داشته باشد. در تعطیلات نوروز امسال، بعضی از گردشگران گونی‌گونی خاک هرمز را با خود بردند. همچنین تصویر فردی در فضای مجازی پربازدید شد که با خونسردی و آرامش در حال کندن نام خود روی یکی از پل‌های تاریخی اصفهان بود.
به گزارش ایران، در موردی دیگر هم چند روز پیش انتشار تصاویری از حمله به دشت لاله‌های واژگون و کندن گل‌های کمیاب توسط تخریب‌گران محیط‌زیست خبرساز شد. البته این آسیب‌ها فقط چند موردی است که حاشیه و خبرهای زیادی درست کرده و بسیاری از تخریب‌ها شاید به این شکل دیده و ثبت نشود، اما مهم این است که اتفاق در حال وقوع تخریب طبیعت و آثار تاریخی است.
دکتر اردشیر گراوند، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی با اشاره به اینکه گردشگران از اقشار مختلف وارد جریزه هرمز می‌شوند می‌گوید: «بیشتر گردشگران افراد عادی هستند و ممکن است تنوع رنگ و خاک توجه آن‌ها را جلب کرده و عمل نادرستی انجام دهند. برای این جزیره باید پیوست اجتماعی-فرهنگی تهیه شود و این کار ۱۰ سال طول می‌کشد. باید سال‌های متمادی حضور مستمر در جزیره داشت تا به‌روزرسانی زیرساخت‌ها انجام شود.»
این جامعه‌شناس معتقد است باید به گردشگران آموزش بدهیم و یک کار فرهنگی-اجتماعی داشته باشیم تا مردم متوجه شوند خاک در طول میلیون‌ها سال ایجاد می‌شود و در مدت کوتاهی از بین می‌رود. با زور نمی‌شود کار فرهنگی کرد و باید مردم ایران خودشان محافظ اموال طبیعی و تاریخی کشورشان باشند: «کافی است مردم برای کاری تشویق شوند. به عنوان نمونه در موضوع فرهنگ‌سازی جمع‌آوری زباله، حجم رها کردن زباله در محیط‌زیست در کل ایران کاهش پیدا کرده است. این روزها در همه خودروها کیسه‌هایی مخصوص زباله وجود دارد، در حالی که ۲۰ سال پیش این‌گونه نبود، هرچند اقدامات انجام شده هنوز کافی نیست و باید افزایش داشته باشد.»
گراوند همچنین درباره آسیب به اماکن تاریخی مثل حکاکی کردن نام خود روی دیوارهای قدیمی توضیح می‌دهد: «در مواردی میراث فرهنگی در نگهداشت کوتاهی می‌کند، اما در بیشتر موارد از ناآگاهی و اهمیت این مکان‌های تاریخی است. البته برخی از افراد هم هستند که با تاریخ کشور مشکل دارند. با این همه، ناآگاهی گردشگران و برخی عنادگران در همه کشورها دیده می‌شود و برای حل این موضوع در تمام دنیا اماکن ارزشمند و تاریخی توسط شیشه و محافظ و ایجاد رعایت فاصله، از افراد نادان دور نگاه داشته می‌شود.»
دکتر فرشاد نجفی‌پور، روان‌شناس اعتقاد دارد برای مقابله با معضل تخریب محیط‌زیست و اماکن تاریخی باید روی سلامت روان جامعه کار کرد. او می‌گوید: «باید آموزش‌های فرهنگی و زیست‌محیطی را گسترش داد و حس ارتباط انسان با طبیعت و تاریخ را تقویت کرد. در بسیاری از موارد، مشکلات روانی مانند اضطراب یا افسردگی می‌تواند باعث شود افراد بی‌تفاوت نسبت به محیط‌زیست رفتار کنند. کسانی که دچار «افسردگی زیست‌محیطی» یا احساس غم ناشی از تخریب طبیعت هستند، گاهی به دلیل احساس ناتوانی و یأس، واکنشی منفعلانه نشان می‌دهند.
نکته قابل توجه این است که این رابطه دو سویه است؛ یعنی همان‌طور که مشکلات روانی می‌تواند باعث تخریب محیط شود، آسیب به طبیعت نیز ممکن است به مشکلات روحی و روانی دامن بزند. مردم با دیدن نابودی محیط اطرافشان دچار نگرانی، اضطراب یا افسردگی می‌شوند و ممکن است در واکنش، خود نیز به این تخریب دامن بزنند. »
«افرادی که عمداً به محیط و اموال دیگران یا بناهای عمومی و فرهنگی آسیب می‌زنند، در اصطلاح «وندال» نامیده می‌شوند. » نجفی‌پور با بیان این مطلب اضافه می‌کند، این عمل «وندالیسم» یا خرابکاری عمدی نام دارد و علاوه بر تخریب فیزیکی، ضربه بزرگی به هویت فرهنگی و حافظه جمعی مردم وارد می‌کند.
در قوانین هم وندالیسم جرم تلقی شده و شامل آسیب به اموال عمومی، بناهای تاریخی، جنگل‌ها و فضاهای طبیعی می‌شود. چنین رفتارهایی می‌تواند نظم اجتماعی را به هم بزند و حتی هزینه‌های اقتصادی سنگینی به جامعه تحمیل کند. در بُعد اجتماعی نیز از بین رفتن میراث فرهنگی موجب می‌شود مردم حس غرور و هویت فرهنگی خود را از دست بدهند. این موضوع می‌تواند بر روابط اجتماعی اثر منفی بگذارد و انسجام اجتماعی را کاهش دهد.
حمایت از محیط‌زیست و میراث فرهنگی در نظام حقوقی ایران، هم در سطح قوانین داخلی و هم در قالب تعهدات بین‌المللی مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است. به گفته دکتر بهرام مرادیان، حقوقدان، نقطه آغاز این رویکرد حمایتی، اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است که با بیانی صریح تصویب کرده است: «در جمهوری اسلامی، حفاظت از محیط‌زیست که باید نسل امروز و نسل‌های بعد در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود.»
این اصل، فعالیت‌هایی را که منجر به آلودگی یا تخریب غیرقابل جبران به محیط‌زیست شود، ممنوع اعلام کرده و جایگاه قانونی مهمی برای حفظ محیط‌زیست در ساختار حقوقی کشور فراهم آورده است. در راستای اجرای این اصل، قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست مصوب ۱۳۵۳ از مهم‌ترین قوانین عادی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست را به‌عنوان نهاد اصلی این حوزه معرفی و وظایف گسترده‌ای برای آن تعریف کرده است.
او در ادامه صحبت‌های خود می‌گوید: «در زمینه میراث فرهنگی، قانون راجع به حفظ آثار ملی مصوب ۱۳۰۹، اولین قانون جامع در این حوزه است که آثار قبل از قاجار و آثار اسلامی دارای ارزش تاریخی را به عنوان «آثار ملی» شناسایی و مشمول حمایت قانونی اعلام کرده است. در بعد کیفری هم مواد ۵۶۲ تا ۵۶۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، تخریب یا تصرف غیرمجاز اموال تاریخی، حفاری غیرمجاز یا ورود خسارت به آثار ثبت شده را مشمول مجازات حبس از یک تا ۱۰ سال می‌دانند.
همچنین در حوزه میراث فرهنگی، عضویت ایران در کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو درباره میراث جهانی موجب شده آثاری چون تخت جمشید، میدان نقش جهان، چغازنبیل، بیستون و شهر سوخته در فهرست میراث جهانی ثبت شوند و ایران وظیفه حفاظت و جلوگیری از تخریب آن‌ها را بر عهده بگیرد. همچنین عضویت در کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه، ایران را ملزم به حفاظت از آثار فرهنگی در زمان جنگ و بحران می‌کند. »
