به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، کودکی در عصر نمایش، یا دوران زوال تعامل؟ در دنیایی که نور فلاش‌های گوشی‌های هوشمند بر صورت‌های کودکانه تابیده و «لایک» جای تحسین پدر و مادر را گرفته، کودک امروز بیش از هر زمان دیگری در محاصره تصویری شدن و نگاه‌های بیرونی گرفتار آمده است.

اینستاگرام، به‌عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی بصری، پلتفرمی است که نه‌تنها مخاطب بزرگسال، بلکه کودک را نیز به بازی بصری خود وارد کرده؛ بی‌آن‌که قواعد رشد، هویت‌یابی و نیازهای روان‌شناختی او را بشناسد. این پلتفرم، که در ابتدا برای اشتراک لحظات ساده زندگی طراحی شد، حال به بستری برای نمایش تجمل، رقابت‌های ناسالم، الگوبرداری‌های پرخطر و محرومیت از تجربه‌های واقعی زندگی کودکانه بدل شده است. اینستاگرام به تدریج در حال تخریب یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های رشد کودکان یعنی «هوش اجتماعی» و «فرهنگ‌پذیری سالم» است؛ دو مولفه‌ای که زیربنای شکل‌گیری شهروندانی مسئول، خلاق، همدل و قانون‌پذیر در آینده محسوب می‌شود.
 اینستاگرام و مفهوم هوش اجتماعی کودکان

هوش اجتماعی به معنای توانایی درک، مدیریت و تعامل مؤثر با دیگران است. کودک، این مهارت‌ها را از طریق تعامل چهره‌به‌چهره، بازی‌های گروهی، تجربه احساسات واقعی و حل تعارض‌های اجتماعی به‌دست می‌آورد. اما در بستر اینستاگرام، ارتباط‌ها یک‌طرفه، تصویری، سطحی و اغلب مقایسه‌ای هستند. محققان دانشگاه UCLA در پژوهشی سال ۲۰۲۴ نشان دادند که استفاده مداوم از شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام، باعث کاهش فعالیت نورون‌های آیینه‌ای در مغز کودکان شده است؛ نورون‌هایی که نقش کلیدی در همدلی و یادگیری اجتماعی ایفا می‌کنند.

اینستاگرام و تضعیف فرهنگ‌پذیری کودکان

فرهنگ‌پذیری فرآیندی است که کودک از طریق آن، ارزش‌ها، هنجارها و الگوهای رفتاری جامعه را فرا می‌گیرد. در غیاب تعاملات سنتی و بازی‌های اجتماعی، کودکان به‌جای آموختن از والدین، معلمان یا همسالان، از اینفلوئنسرهایی تأثیر می‌پذیرند که سبک زندگی پر زرق‌وبرق، رفتارهای مصرف‌گرایانه و ارزش‌های تحریف‌شده را ترویج می‌دهند. بررسی مرکز ملی فضای مجازی ایران در سال ۱۴۰۳ نشان داد که بیش از ۶۵٪ کودکانی که به‌صورت مستمر در معرض محتوای اینستاگرامی قرار دارند، دچار آشفتگی هویتی، تزلزل در ارزش‌های خانوادگی و میل شدید به تأیید اجتماعی می‌شوند.

پیامدهای روان‌شناختی: کودکان در دام مقایسه و اضطراب اجتماعی

روان‌شناسان کودک، بارها هشدار داده‌اند که کودکان در برابر فشارهای ناشی از مقایسه‌های اجتماعی آسیب‌پذیرند. در اینستاگرام، کودک مدام با تصویرهایی از “کودکان موفق”، “اتاق‌های رویایی”، “لباس‌های برند”، “جشن‌های لاکچری” و “والدین بی‌نقص” مواجه است. این تصویرسازی‌ها واقعیت زندگی را تحریف کرده و کودک را با توقعات کاذب، احساس ناکافی بودن، اضطراب و حتی افسردگی مواجه می‌کند. بر اساس گزارش بنیاد سلامت روان جهانی (۲۰۲۳)، کودکانی که روزانه بیش از ۲ ساعت در اینستاگرام حضور دارند، ۳ برابر بیشتر از همسالان خود در معرض اختلال اضطراب اجتماعی قرار دارند.

 تحلیل حقوقی: نقض حق بر رشد متوازن، بازی و خلوت کودک

مطابق با ماده ۲۹ کنوانسیون حقوق کودک، دولت‌ها موظف به تضمین رشد کامل شخصیت، استعدادها و توانایی‌های ذهنی و جسمی کودک در جهت شکوفایی او به‌عنوان عضوی مسئول در جامعه هستند. اما غلبه فرهنگ تصویری و فشار اجتماعی ناشی از فضای مجازی، به‌ویژه اینستاگرام، این حق بنیادین را تهدید می‌کند. افزون‌بر‌این، ماده ۳۱ همین کنوانسیون بر «حق کودک بر بازی، استراحت و مشارکت آزادانه در فعالیت‌های فرهنگی» تأکید دارد؛ حقوقی که عملاً با اعتیاد به اینستاگرام، فضاهای مجازی ناسالم و محدود شدن ارتباطات واقعی، زیر پا گذاشته می‌شود.

 نقش والدین و دولت‌ها: غفلت و فقدان سیاست‌گذاری هوشمندانه

کودک امروز، نه صرفاً به‌دلیل کنجکاوی، بلکه به‌خاطر الگوی رفتاری والدینی که خود معتاد به اینستاگرام هستند، وارد این فضا می‌شود. خانواده‌ها از سر بی‌توجهی یا به‌منظور نمایش زندگی خود، کودکان را در ویترین این پلتفرم قرار می‌دهند؛ در حالی‌که هیچ سیاست حمایتی مؤثر، سازوکار نظارتی کارآمد و آموزش عمومی فراگیری برای کنترل این روند وجود ندارد. باید تأکید کرد که محافظت از کودکان در فضای مجازی، مسئولیتی همگانی و تکلیفی حقوقی برای دولت‌هاست؛ اما فقدان قوانین اختصاصی، عدم شفافیت پلتفرم‌ها، و نبود سیاست‌گذاری مبتنی بر حقوق کودک، همگی به این بحران دامن می‌زنند.

نتیجه‌گیری؛ نجات کودکی از چنگال پلتفرم‌ها

هوش اجتماعی و فرهنگی، ستون‌های شخصیت فردی و اجتماعی کودک‌اند. اینستاگرام با تغذیه مداوم ذهن کودک از تصاویر تحریف‌شده، الگوهای نادرست و ارتباطات سطحی، این ستون‌ها را ترک‌دار کرده است. کودک امروز، به‌جای لمس خاک در بازی، در پی یافتن زاویه نور بهتر برای عکس است؛ به‌جای گفت‌وگو با همسالان، دنبال‌کننده‌ی کودک دیگری در آن‌سوی جهان است. برای نجات کودکی، باید نگاه خود را از تعداد لایک‌ها، فالوورها و پست‌های خوش‌رنگ به دنیای واقعی، گرم، عاطفی و انسانی کودکان بازگردانیم. آموزش رسانه‌ای به والدین، تنظیم مقررات سخت‌گیرانه‌تر برای پلتفرم‌ها، و ایجاد فضاهای جایگزین برای تعامل سالم کودکان، ضرورتی انکارناپذیر است. کودکی، نه در قاب تصویر، بلکه در آغوش تعاملات انسانی معنا می‌یابد.

محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان