رضا محبوبی
دکترای جامعه شناسی
در خبرها آمده است که دولت به دلیل ناترازی شدید انرژی و کمبود تولید برق در کشور، بر اجرای مجدد تغییر ساعت رسمی کشور اصرار دارد. کارشناسان وزارت نیرو مدعی هستند که باتغییر ساعت رسمی کشور ، می توان بخشی از ناترازی انرژی را برطرف کرد چراکه تغییر ساعت رسمی کشور موجب صرفه جویی در مصرف برق خواهد شد .
تغییر ساعت رسمی یا همان «تغییر ساعت تابستانی» با هدف بهره برداری بیشتر در زمان نور روز و هماهنگی ساعت کار اقتصادی (DST) ـ که در بیشتر کشورها با نام ساعت تابستانی نامیده می‌شود ـ به تغییر ساعت در منطقه‌های زمانی گفته می‌شود که موجب طولانی‌تر شدن روز در عصر و کوتاه‌تر شدن آن در صبح می‌شود.
در این نوشتار سعی خواهم کرد که این ادعا را از زوایای مختلف به چالش کشیده و در نهایت پیشنهاد کنم که برای تصمیم گیری در این فقره ، علاوه بر ابعاد فنی و اقتصادی صرفه جویی [ احتمالی] در مصرف انرژی ، به سایر ابعاد این تصمیم هم به اندازه کافی و با تکیه بر شواهد و استدلالهای کافی توجه شود ؛ چرا که بر خلاف اغلب قوانینی که شاید تعداد محدودی از جمعیت کشور را تحت تأثیر قرار می دهند، تصمیم در مورد ساعت رسمی کشور «همه آحاد ملت» را تحت تأثیر قرارمی دهد.
1- با وجود اینکه این ایده از دهه 70 میلادی برای مدیریت مصرف انرژی در ساعات اوج مصرف فراگیر شد و بسیاری از کشورها – بخصوص کشورهایی که در عرضهای بالایی نیمکره شمالی کره زمین قرار دارند – این ایده را در کشورهای خود پیاده کردند ( و هم اکنون بیش از 70 کشور این روش را در کشورهای خود اجرا می کنند) ؛ بسیاری از کشورها از اوایل دهه 2000 میلادی به دلیل ناکافی بودن استدلال ها برای سودمندی این روش ، اجرای آنرا ملغی کرده اند .
کشورهایی نظیر چین و هند که بیشترین جمعیت کره زمین را در خود جای داده اند از جمله کشورهایی هستند که اجرای این طرح را ملغی کرده اند .
2- در اکثر کشورهای جهان – از جمله در ایران در سال 1370 – تغییر ساعت رسمی برای مدیریت مصرف انرژی در ساعت اوج مصرف – که در آن زمان در ابتدای شب و به دلیل تأمین روشنایی بود – در دستور کار کشورها قرار گرفته بود .
این در حالی است که در 15 سال اخیر به دلیل افزایش بی اندازه وسایل سرمایشی ، ساعت اوج مصرف به حوالی ساعت 13 تا 16 روز منتقل شده است و اساساً تغییر ساعت رسمی کشور سودی برای مدیریت مصرف انرژی در ساعت اوج مصرف نخواهد داشت .
3- تنها دلیل کارشناسان وزارت نیرو برای تغییر ساعت رسمی کشور ، «صرفه جویی در مصرف انرژی » است؛ این در حالی است که به نظر نگارنده، اجرای این طرح لزوماً موجب کاهش مصرف انرژی نخواهد شد .
به عبارت دیگر ، تغییر ساعت رسمی کشور ، مصرف کنندگان را از مصرف انرژی منصرف نخواهد کرد، بلکه فقط « زمان مصرف انرژی » را کمی تغییر خواهد داد و تنها می تواند زمان اوج مصرف در ابتدای شب را یک ساعت به تأخیر بیاندازد که این دستاورد نیز بنابه آنچه که در بند 2 ذکر شد ، سود قابل توجهی برای مدیریت مصرف انرژی – دست کم در برابر هزینه های اجتماعی آن که در بندهای بعد اشاره خواهم کرد - نخواهد داشت .
• براساس آنچه که تا کنون گفتم ، پیش از هرگونه تصمیم گیری در مورد تغییر ساعت رسمی کشور، می بایستی از کارشناسان ذیربط خواسته شود که با عدد و رقم و شواهد علمی و کارشناسی متقن نشان دهند که تغییر ساعت رسمی کشور چه دستاورد ملموسی در صرفه جویی «واقعی» انرژی خواهد داشت . علاوه بر این، به نظرم می بایستی به نکات زیر نیز توجه کرد :
1- براساس دیدگاه کارشناسان مذهبی ، تغییر ساعت رسمی ، نظم طبیعی موجود جامعه را که با دقت وصف ناپذیری - مانند همه اجزای خلقت- توسط خالق هستی بنیان نهاده شده ( هرچند به مقداری اندک) مختل می کند و این اختلال قطعاً موجب اختلال در سلامت روان و حتی سلامت جسمی آحاد جامعه – در اندازه های متفاوت – خواهد شد .
خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم به نقش « شب » در ایجاد آرامش و سکون در زندگی بشر اشاره فرموده و دستکاری ساعت آغازین شب و کوتاه کردن آن [ و به تعبیری، از بین بردن وقت مفید ابتدایی شب ] بوسیله تغییر ساعت رسمی، به نوعی موجب مخدوش کردن فلسفه شب و آثار آرامش بخشی آن در زندگی آحاد جامعه خواهد شد .
2- براساس دیدگاه کارشناسان حوزه سلامت ، ساعت بیولوژیک انسانها در فصول مختلف سال بطور خودبه خود با طلوع و غروب خورشید تنظیم شده و بدن آماده فعالیتهای روزانه می شود و منظم بودن ساعت بیولوژیک بدن – که با خواب و بیداری براساس نور طبیعی روز تنظیم می شود - موجب کارکرد طبیعی بدن در همه ابعاد می گردد .
موضوع ساعت بیولوژیک از چنان اهمیتی برخوردار است که یکی از توصیه های جدی به افرادی که به دلیل سفرهای خارجی طولانی مجبورند در منطقه های زمانی متفاوت جابجا شوند این است که سعی کنند به سرعت ساعت بیولوژیک بدنشان را با منطقه زمانی هماهنگ کنند . با تغییر ساعت رسمی کشور ، انطباق ساعت بیولوژیک با ساعات کار و فعالیت – که تحت تأثیر تغییر ساعت رسمی کشور تغییر خواهد کرد – دچار اختلال شده و این امر بار بیمارهای ناشی از این مسئله را افزایش خواهد داد .
3- همچنین، کارشناسان حوزه سلامت معتقدند که تغییر ساعت رسمی کشور به دلیل تغییر در ساعات فعالیت روزمره ، سلامت جسمی و روانی افراد در معرض خطر – شامل کودکان و سالمندان – را بطور جدی تهدید می کند .
«میزان استراحت شبانه» و «تغذیة مناسب» دو عامل مهم در سلامت جسمی و روحی کودکان و سالمندان است که با تغییر ساعت رسمی هر دوی این عوامل دچار اختلال خواهند شد .
علیرغم تمام مطالبی که در بالا اشاره شد ، بالاخره ، موضوع ناترازی انرژی یکی از واقعیت های امروز جامعه ماست و حتماً باید برای رفع این ناترازی تدابیری اندیشید و شاید یکی از راهکارها هم همین تغییر ساعت رسمی کشور باشد، ولی هدف نگارنده از طرح مباحث فوق این است که برای تصمیم گیری در این مورد می بایستی از زوایای مختلف نگریست و هزینه / فایده این تصمیم را با توجه به ابعاد اجتماعی فرهنگی و سلامت روانی جامعه به دقت سنجید و سپس تصمیم گرفت .
بر اساس یکی از اجزای ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه مقرر بود پیش از تصمیمات کلان ( چه در حوزه سیاستگزاری و چه در حوزه اجرای پروژه های کلان اقتصادی و ... که جمعیت زیادی از کشور را تحت تأثیر قرار می دهند) ، مطالعات «پیوست اجتماعی» انجام شود تا پیش از اتخاذ تصمیمات کلان، آثار اجتماعی و فرهنگی آنها به درستی سنجیده شود .
امیدوارم قبل از هرگونه تصمیم گیری در این مورد ، از کارشناسان سازمان اموراجتماعی کشور و دفتر سلامت روان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و سایر دستگاه هایی که به ابعاد اجتماعی و فرهنگی این تصمیم مهم واقف هستند برای روشن کردن ابعاد این تصمیم استفاده شود .
