مهسا بهادری: ماجرا از پخش یک آیتم طنز از تلویزیون که فیصل بن رحمان، وزیر امور خارجه عربستان را به سخره گرفته بود آغاز شد. نکته بحث برانگیزتر درباره این برنامه اینکه این اتفاق درست در زمانی رخ داد که سفر اخیر وزیر امور خارجه عربستان سعودی به تهران در ۲۸ فروردین به‌عنوان گامی مهم در مسیر عادی‌سازی و توسعه روابط میان جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی ارزیابی شده است.
به ۴ روز قبل بازگردیم؛ روز دوشنبه، یکم اردیبهشت، در برنامه‌ای به‌نام «درنگ» که از شبکه نسیم و با اجرای محسن افشانی پخش شد، در آیتمی که با هوش مصنوعی ساخته شده بود به صورت فرضی با وزیر امور خارجه عربستان سعودی گفت‌وگو شد.
این ماجرا انتقادات زیادی را به دنبال داشت تا جایی که شبکه نسیم با انتشار بیانیه‌ای این اشتباه را سهوی دانست و با اعلام اینکه به سازندگان تذکر جدی داده است، از مخاطبان عذرخواهی کرد.
با وجود آنکه شبکه نسیم در بیانیه‌ای، پخش این آیتم را «سهوی» دانست و اعلام کرد با عوامل خاطی برخورد انضباطی صورت گرفته است، اما تردیدهای جدی درباره میزان سهوی بودن چنین اقدامی مطرح شده است. برنامه یادشده از نوع تولیدی بوده، نه زنده، و پیش از پخش نهایی، توسط چندین حلقه نظارتی و فنی بررسی می‌شود؛ ازجمله تهیه‌کننده، کارگردان، ناظر محتوایی، مدیر شبکه، و نهایتاً ناظر پخش. این سطح از بررسی‌های معمول، احتمال بروز یک خطای سهوی محتوایی را کاهش می‌دهد.
از منظر ناظران سیاست خارجی، این هم‌زمانی میان پخش برنامه و تقویت روند دیپلماسی میان تهران و ریاض، می‌تواند حاوی پیام‌هایی متضاد برای طرف سعودی و دیگر بازیگران منطقه‌ای باشد. اهمیت ماجرا در آن است که صداوسیما، به عنوان رسانه‌ای رسمی، همواره از سوی افکار عمومی و تحلیل‌گران خارجی به‌عنوان بازتاب‌دهنده مستقیم سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی ایران تلقی می‌شود. در نتیجه، محتوای منتشرشده در این رسانه از جنبه‌ای فراتر از تولیدات معمول رسانه‌ای ارزیابی می‌شود و به نوعی نقش بلندگوی دیپلماسی عمومی کشور را ایفا می‌کند.
سه سناریو برای اقدام تلویزیون
تحلیل‌گران رسانه‌ای سه سناریوی محتمل را برای بروز این اتفاق در نظر گرفته‌اند. در گام اول بی‌اطلاعی از پیامدهای سیاسی محتوای برنامه که در این فرض، تولیدکنندگان برنامه آگاهی دقیقی از حساسیت روابط دیپلماتیک و پیامدهای محتوا نداشته‌اند. این وضعیت می‌تواند نشانه‌ای از ضعف آموزش، نبود تحلیل سیاسی در بدنه تولید و فقدان هماهنگی با سیاست‌های کلان فرهنگی و سیاسی کشور باشد.
در سناریو دوم نگاه انتقادی ریشه‌دار در بخشی از بدنه تولید رسانه‌ای مطرح است که برخی احتمال می‌دهند که گرایش‌ها و رویکردهای سیاسی خاص در میان برخی از نیروهای رسانه‌ای، با سیاست رسمی نظام همسو نیست و در نتیجه این تضاد، گاه در قالب تولید محتوایی غیرهم‌راستا بروز پیدا می‌کند. در این نگاه، مشکل ساختاری است و به یک مورد خاص محدود نمی‌شود.
سناریو سوم اما آگاهی کامل درباره محتوا از سوی سازندگان، بدون پیش‌بینی شدت واکنش‌ها از جانب مخاطبان است، در این حالت، مسئولان تولید و پخش به‌طور کامل از بار معنایی و سیاسی برنامه آگاه بوده‌اند اما شدت واکنش‌ها و پیامدهای بین‌المللی آن را پیش‌بینی نکرده‌اند. در چنین شرایطی، پوزش و برخورد انضباطی بیشتر جنبه کنترل بحران دارد تا پذیرش واقعی مسئولیت.
اشتباه پشت اشتباه...
اما دلیل مطرح شدن این سه سناریو صرفا بخاطر این برنامه نبود، در واقع در کمتر از سه روز یک حادثه دیگر رخ داد، در برنامه زنده «سیمای خانواده» که چهارشنبه از شبکه یک سیما پخش شد، توهینی به اهل سنت انجام شد که واکنش‌های گسترده‌ای در رسانه‌ها و میان افکار عمومی به دنبال داشت .
خطای رخ‌داده در این برنامه که واکنش‌های مذهبی و اجتماعی را به همراه داشت، از سوی مسئولان صداوسیما به‌عنوان یک «خطای نابخشودنی و مشکوک» توصیف شد. این رویداد که در یک برنامه زنده تلویزیونی اتفاق افتاد، منجر به برکناری فوری مدیر پخش شبکه یک سیما شد. در پی این اقدام، صداوسیما اطلاعیه‌ای رسمی منتشر کرد که در آن به سیاست‌های این سازمان در تولید محتوای رسانه‌ای اشاره شد.
براساس این اطلاعیه، صداوسیما در ماه‌های اخیر با تمرکز بر تقویت وحدت امت اسلامی و احترام به تمامی مذاهب، برنامه‌هایی را تولید و پخش کرده که برخی از آنها با استقبال مخاطبان در کشورهای اسلامی مواجه شده است. به همین دلیل، بروز چنین اشتباهی در یکی از برنامه‌های زنده تلویزیونی نه‌تنها برای سازمان صداوسیما بلکه برای کل رسانه ملی یک ضربه به اصول رسانه‌ای و اهداف کلان سازمان به‌شمار می‌رود.
در واکنش‌های سریع و هماهنگ، ویدئوی منتشرشده از این برنامه به‌طور کامل از تمامی پلتفرم‌های وابسته به رسانه ملی، از جمله تلوبیون و سپهر، حذف شد. همچنین به گزارش خبرگزاری دانشجو، اقدامات قضائی برای ۸ نفر از دست‌اندرکاران برنامه صورت گرفت و آنها به مراجع قضایی معرفی شدند.
در پی این حوادث، علاوه بر برکناری مدیر پخش، مدیر گروه تولید برنامه نیز از سمت خود کنار گذاشته شد. رئیس سازمان صداوسیما دستور تشکیل کمیته‌ای ویژه برای بررسی ابعاد مختلف این اتفاق و شناسایی عوامل احتمالی دیگر را صادر کرد. این کمیته متشکل از نمایندگان مرکز صیانت، معاونت سیما، معاونت حقوقی و اداره کل بازرسی است که قرار است بررسی‌های دقیق‌تری را در خصوص این حادثه انجام دهد.
معاونت سیما در اطلاعیه خود تأکید کرد که صداوسیما به‌عنوان رسانه ملی، همواره به حفظ وحدت و انسجام اسلامی و احترام به اصول اخلاقی در تولیدات خود پایبند بوده و هرگونه اقدام تفرقه‌افکنانه را محکوم می‌کند. همچنین از نهادهای امنیتی خواسته شده تا با بررسی دقیق ریشه‌ها و عوامل این اتفاق، از بروز چنین مسائل مشابهی در آینده جلوگیری کنند.
رییس صداوسیما عذرخواهی نکرد هیچ، طلبکار هم شد!
هرچند انتظار می‌رفت که رییس صداوسیما بابت سه اشتباه بسیار بزرگ در کمتر از یک هفته توضیحاتی ارائه دهد، اما او بدون عذرخواهی و با برداشتن بار مسئولیت این ماجرا از روی دوش خود، در شبکه اجتماعی ویراستی نوشت: مطمئن باشید فرزندان ملت در رسانه ملی ریشه فتنه را کور خواهند کرد. فتنه افکنی در جامعه اسلامی هیچ مدافعی بین مسلمانان واقعی ندارد.»
محسن برمهانی، معاون سیما نیز درباره توهین به مقدسات اهل سنت در شبکه یک سیما توضیح داد: «خطای تأسف بار چهارشنبه که تا حدود زیادی مشکوک است و اطمینان نداریم که سهوی بوده باشد و امیدواریم که سهوی بوده باشد، وقتی اتفاق افتاد، ابتدا شبکه یک خودش ، وسط آن آیتم مطلع شد. یکی دو دقیقه بعد آیتم را قطع کرد و ویدئو را از بسترهای فضای مجازی در اختیار سازمان صداوسیما بلافاصله برداشت. در عالی‌ترین و بالاترین سطوح سازمان صداوسیما، موضوع بلافاصله پیگیری شد. کمیته‌هایی تشکیل شد. آقای دکتر جبلی خودشان شخصاً پیگیر بودند که این اتفاق به درستی از مراجع مختلف رقم بخورد. چند ساعت بعد، هشت نفر از افراد مقصر که ما نمی‌دانیم هنوز کدام یک از این افراد عمداً و کدام یک سهواً در این اتفاق سهیم بودند، فراخوانده شدند. افراد مقصر امروز به دستگاه قضای معرفی شده‌اند. چهار نفر از آنها دستگیر شده‌اند که الان بازداشت هستند و تحت بازجویی.»
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش افرادی که این ویدیو را در فضای مجازی دست به دست می‌کنند مورد خطاب قرار داد و گفت: «واقعا این مسئله برای ما یک موضوع حیثیتی بود و بلافاصله بعد از این که این اتفاق افتاد و قبل از این که کسی بخواهد نکته‌ای بگوید و در فضای مجازی منتشر شود، برنامه‌های وحدتی در کنداکتور جای گذاری شد. که متاسفانه به نظرم همین طور که این اتفاق خطایی نابخشودنی است، بازنشر آن در فضای مجازی هم خطایی نابخشودنی است، مخصوصا اولین نفر و اولین نفراتی که این کار را کردند یعنی آنها امری خلاف امنیت ملی انجام دادند. بلافاصله اعلام جرم شد قبل از این که کسی مطلع شود، بلافاصله این‌ها خواسته شدند و مورد بازجویی قرار گرفتند توسط مرکز صیانت و حفاظت سازمان صدا و سیما و بازرسی سازمان صدا و سیما و بعد تازه این موضوع منتشر شد.
صداوسیما به روابط ایران و ایتالیا هم آسیب زد؟
در این میان و پس از آنکه تمام این حواشی به پایان رسید، روز گذشته تلویزیون فیلم سینمایی «عمر مختار» را پخش کرد که به موضوع مبارزات مردم لیبی علیه استعمار ایتالیا می‌پردازد. این فیلم در حالی از تلویزیون پخش شد که مذاکرات غیر مستقیم و دیپلماتیک ایران و آمریکا در ایتالیا انجام شد . به اعتقاد برخی ناظران، زمان‌بندی پخش این اثر سینمایی می‌تواند سوءبرداشت‌هایی را در سطح افکار عمومی و نهادهای بین‌المللی به همراه داشته باشد و نیازمند دقت بیشتری در سیاست‌گذاری رسانه‌ای است.
برخی تحلیل‌گران معتقدند این سلسله رویدادها، تنها نمونه‌هایی از خطاهایی است که در صداوسیما در حال رخ دادن است و نشان از ضعف در مدیریت متمرکز دارد. به باور این منتقدان، ساختار فعلی سازمان به‌گونه‌ای است که تصمیم‌گیری‌ها به صورت جزیره‌ای و گاه متناقض انجام می‌شود، به‌طوری که برخی مدیران میانی و برنامه‌سازان بدون هماهنگی کامل با مدیریت کلان، محتوا تولید و پخش می‌کنند.
در این میان، نام برخی افراد همچون وحید جلیلی نیز به‌عنوان افراد تأثیرگذار در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و رسانه‌ای صداوسیما مطرح شده است. با این حال، برخی کارشناسان تأکید دارند که تمرکز بیش از حد بر افراد خاص نباید باعث غفلت از ساختار مدیریتی گسترده‌تر و چالش‌های نهادی این سازمان شود.
موضوع اصلی مورد توجه منتقدان، فقدان سازوکارهای شفاف پاسخ‌گویی، عدم انسجام در مدیریت محتوا، و فقدان هماهنگی در سیاست‌گذاری‌های رسانه‌ای است. با توجه به گستردگی فعالیت‌های سازمان صداوسیما – شامل ده‌ها شبکه تلویزیونی، رادیویی و آنلاین – کارشناسان بر این باورند که بازنگری جدی در ساختار مدیریتی و اجرایی این مجموعه ضروری به نظر می‌رسد.
۲۴۵۲۴۵
