عصر ایران؛ فرزانه احمدی- چندی پیش رییس سازمان محیط زیست خبر داد که 30 استان کشور درگیر پدیده فرونشست هستند. پدیده‌ای که با کم شدن آب‌های زیرزمین اتفاق می‌افتد. به دنبال آن لایه‌های خاک فشرده می‌شوند و امکان ذخیره دوباره آب از دست می‌رود. به همین دلیل پدیده فرونشست قابل جبران نیست.
این موضوع در کنار تعداد استان‌هایی که در کشور درگیر این پدیده هستند، اهمیت توجه به آن را نشان می‌دهد.
کدام استانها و شهرهای کشور بیشتر درگیر این مخاطره غیرطبیعی هستند و چه آینده‌ای در انتظار آنها است؟
مشاور رییس سازمان محیط زیست ایران در امور آب و فرونشست زمین در گفت‌وگو با خبرنگار عصر ایران به این سوالات پاسخ داد. علی بیت‌الهی می‌گوید ایران بدترین وضعیت فرونشستی در همه دنیا را دارد.
همانطور که رییس سازمان محیط زیست گفت فرونشست زمین توسعه بسیار گسترده‌ای در سراسر کشور پیدا کرده است.
این پدیده که با افت سطح آب‌های زیرزمینی مرتبط است، در ایران از اواسط دهه 50 شروع شد اما از اواسط دهه 70 شتاب بیشتری گرفت.
اکنون سطح آب‌های زیرزمینی در کل کشور به طور متوسط هر سال بین 50 تا 60 سانتی‌متر پایین می‌رود که البته ممکن است در بعضی جاها حدود 2 متر و در جاهای دیگر تا 10 سانتی متر باشد.
تاکنون از کل آب‌های زیرزمینی نزدیک به 140 میلیارد مترمکعب را از دست داده‌ایم. برای اینکه متوجه شوید این میزان آب چقدر است، مثالی می‌زنم؛ اگر استخر آبی را از ساحل دریای مازندران تا دریای عمان در نظر بگیریم، پهنای آن هزار متر و عمق آن صد متر باشد، این حجم از آب زیرزمینی در کشور ما کم شده است.
پهنای فرونشست در بعضی استانها کمتر و در بعضی استانها بیشتر است. بیشترین وسعت و مساحت پهنه‌های فرونشستی در استان خراسان رضوی است و کمترین در استان گیلان است.
از نظر وسعت، بعد از خراسان رضوی، به ترتیب استان‌های فارس، کرمان، اصفهان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، سمنان، خراسان شمالی، یزد، زنجان و گلستان وسعت فرونشستی بالایی را نشان می‌دهند.
رکورددار میزان فرونشست، منطقه‌ای در حوالی بهرمان رفسنجان استان کرمان است. برآوردها نشان می‌دهد در این گستره، زمین تا 40 سانتی‌متر در سال پایین می‌رود و بعد از آن در جنوب البرز، سمت هشتگرد، منطقه قشلاق به سمت دشت قزوین حدود 35 سانتی‌متر در سال فرونشست دارد. پس از آن به ترتیب استان‌های خراسان رضوی با 23، قم با 22 ، مرکزی و گلستان با 17 و تهران با 20 سانتی‌متر قرار دارند.
نزدیک به 18 استان کشور نرخ فرونشست بالای 10 سانتی‌متر را نشان می‌دهند.
بیشترین میزان فرونشست در جهان در ایالت گجورات هند حدود 60 سانتی‌متر در سال گزارش شده است، اما من این تعداد نواحی با نرخ فرونشست بالا را در هیچ کجای جهان ندیده‌ام.
در هندوستان، چین، امریکا و اندونزی در چند نقطه فرونشست هست، اما هیچ کشوری را ندیده‌ام که بیش از 18 استان در آن با این میزان فرونشست درگیر باشد. 90 درصد پهنه‌های فرونشستی در دنیا عددی کمتر از 10 سانتی‌متر در سال را نشان می‌دهند. این را مقایسه کنید که فقط در 18 استان ایران فرونشست بالای 18 سانتی متر در سال رخ می‌دهد.
جمعیت ساکن در محل یا نزدیک به مناطق فرونشستی در استان‌های تهران، خراسان رضوی و فارس از همه بیشتر است. متاسفانه کلان شهرهایی مثل تهران، مشهد، اصفهان و شیراز در این مناطق قرار دارند.
از نظر تعداد شهرهای واقع بر روی پهنای فرونشستی، استان اصفهان رتبه اول را در کشور دارد. بعد از آن، خراسان رضوی، تهران، فارس و کرمان قرار گرفته‌اند.
از نظر مساحت بافت‌های فرسوده که موضوع مهمی است، اصفهان، یزد، خراسان رضوی، کرمان و فارس استان‌های پرخطری هستند. می‌دانیم که بناهای فرسوده در برابر فرونشست بیشتر آسیب‌پذیرند.
از نظر مساحت بافت‌های تاریخی واقع در مناطق فرونشستی، به ترتیب استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، یزد، کرمان و فارس رتبه‌بندی شده‌اند.
از حدود 63 اثر تاریخی ثبت جهانی کشور، متاسفانه 27 اثر در پهنه‌های فرونشستی واقع هستند که بیشترین تعداد آن در اصفهان است. از جمله این آثار می‌توان به میدان نقش جهان، تخت جمشید و نقش رستم اشاره کرد.
بیش از 10 هزار کیلومتر از لوله‌های گاز در پهنه‌های فرونشستی است. بسیاری از تجهیزات زیرساختی در معرض خطر فرونشست زمین هستند.
قضیه در این حد سیاه نیست. کشورهای مختلف دنیا تجربیات موفقی دارند که توانستند فرونشست را کنترل کنند. این یک پدیده طبیعی مثل زلزله نیست که اقتضای طبیعت آن را رقم بزند، بلکه یک مخاطره انسان‌ساخته است.
حدود 300 هزار حلقه چاه فاقد مجوز و نزدیک به 800 هزار حلقه چاه داریم که آب زیرزمین را بی‌مهابا می‌کشند. نزدیک به نیمی از میزان آبی که از لایه‌های زیرزمینی کشیده می‌شود، تبخیر می‌شود و از دست می‌رود.
آبیاری کشاورزی در ایران به صورتی است که آب زیادی هدر می‌رود و نوع کشت و زرع و محصولاتی که می‌کاریم هم برای اقلیم خشک ایران مناسب نیست و آب‌بر است. اگر این قضیه مدیریت شود با اطمینان می‌گویم که فرونشست زمین متوقف خواهد شد.
قسمت عمده مصرف آب زیرزمینی کشور در حوزه کشاورزی است. جالب است که از این محصولات 30 درصد آن پرت است، در حالی که آب زیادی صرف تولید آن شده است. با روش‌های جدید کشت و زرع می‌توان به بیش از این میزان محصولات دست یافت.
به این دلیل که نیاز به سرمایه‌گذاری، مشوق‌ها، مدیریت و در کل ورود جدی دولت به این بخش هست.
ما برای تولید یک کیلو گوشت، 15 هزار لیتر آب مصرف می‌کنیم. برای یک کیلو هندوانه 400 لیتر آب مصرف می‌شود. برای کشت برنج و صیفی‌جات، نان، آب گندم و ... آب بسیار زیادی هدر می‌رود.
کارخانه‌های آب‌بر فولاد و پتروشیمی در فلات مرکزی ایران واقع شده‌اند. آب اینها از کجا تامین می‌شود؟ از همین چاه‌های آب. اگر این کارخانه‌ها طبق برنامه‌ریزی منظم و با سرمایه‌گذاری جدی دولت به سمت سواحل جنوبی کشور منتقل شوند، نیاز آبی آنها از دریا تامین می‌شود و به آبخوان فشار نمی‌آورد.
آب شرب فقط نزدیک به 5 یا 6 درصد کل آب ایران را مصرف می‌کند. نیاز به تجهیزات و دانش عجیبی هم نیست و می‌توان جلوی هدر رفت آب در کشاورزی را با برنامه‌ریزی و مدیریت گرفت.
اصلا قابل تصور نیست که استانی مثل تهران که نزدیک به 15 میلیون نفر جمعیت دارد، را بشود منتقل کرد. اصفهان که نزدیک به 3.5 میلیون نفر جمعیت دارد را می‌شود انتقال داد؟
در این صورت سرزمینی فاقد زیست خواهیم داشت. وقتی آب زیرزمینی کم می‌شود، لایه‌های آبرفتی متراکم می‌شوند و آب‌های حاصل از بارندگی نمی‌توانند به زیر زمین نفوذ کنند و در سطح زمین جاری می‌شوند. در این حالت مواد مغذی سطح خاک از بین می‌رود و فرسایش رخ می‌دهد و دشت‌های ما به بیابان‌های لم‌یزرع تبدیل می‌شود. درواقع داریم نابودی سرزمین خود را رقم می‌زنیم و امکان رشد، توسعه و زیست در چنین مکان‌هایی وجود ندارد.
البته در کلام رییس جمهور و مصوبات هیات دولت اقداماتی شروع شده است. خوشبختانه در هیات دولت مصوب شده است که در خصوص فرونشست مقررات ویژه‌ای تدوین شود که شامل تغییر شیوه کشت و زرع، تغییر مصرف آب در زون‌های فرونشستی، نصب کنتورهای هوشمند بر سر چاه‌های مناطق درگیر فرونشست، جلوگیری از مکان‌یابی صنایع آب‌بر در این مناطق و عملیات محافظت از تاسیسات شهری در برابر خطر است.
امیدواریم که در چند ماه آینده خبرهای خوبی را مرور کنیم که نتیجه اقدامات محسوس باشد. این اقدامات نمی‌تواند فقط در کلام و شعار باشد چراکه مقدار فرونشست و نتیجه اقدامات قابل اندازه‌گیری خواهد بود.
امیدواریم در این شرایط بحرانی راهکارهای جدی برای کاهش خطر فرونشست رخ بدهد. اکنون پدیده فرونشست از شرایط بحرانی خود هم رد شده است و اگر تاخیر کنیم دیگر جبران‌پذیر نیست.
