به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، تقریبا دو هفته به آغاز ماراتن ناشران و فعالان صنعت نشر باقی مانده. سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران امسال نیز مانند سال‌های گذشته از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت در مصلی امام خمینی (ره) برگزار شده و به این ترتیب بهار ۱۴۰۴ کتاب ایران آغاز می‌شود. 

پس از شهادت رئیس جمهور و تغییر دولت این بار سید عباس صالحی سکانداری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بر عهده دارد. صالحی پیش از این در دولت یازدهم و در دوره وزارت علی جنتی عهده دار مسئولیت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و پس از استعفای جنتی به سرپرستی وزارت فرهنگ و ارشاد منصوب شد. با آغاز به کار دولت دوم حسن روحانی وی توسط ریاست جمهوری دوره دوازدهم به عنوان وزیر پیشنهادی فرهنگ و ارشاد اسلامی به مجلس معرفی شد و توانست وزیر فرهنگ دولت دوازدهم شود.

سید عباس صالحی در دولت اول حسن روحانی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. عملکرد وی در طول حضورش در معاونت فرهنگی، اهالی فرهنگ و کتاب را تا حد قابل توجهی به رضایت رساند. تعامل با اصحاب فرهنگ و نشر؛ بویژه مشارکت دهی در سیاستگذاری و واگذاری امور اجرایی نمایشگاه کتاب تهران به تشکل‌های نشر را باید از نقاط مثبت در کارنامه صالحی خواند.

این بار نیز سید عباس صالحی در دولت چهاردهم باید سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران را با شعار دولت یعنی «وفاق ملی» برگزار کند و طبیعی است که چشم اهالی صنعت نشر و اصحاب فرهنگ و هنر به این نمایشگاه است تا ببینند تا چه اندازه به شعارهای آقای وزیر و دولت چهاردهم جامه عمل پوشیده می شود.

نمایشگاه بین المللی کتاب تهران با گذشت سی و شش دوره از فعالیت خود هنوز هم محل چالش های بسیاری است از افزایش اجاره بهای غرفه ها با توجه به تورم در این سال ها گرفته تا حضور ناشران پخته خوار در شبستان اصلی و در کنار ناشران بزرگ؛ همچنین مشکلات ساختاری دیگری اعم از نبود یک محل مشخص برای برگزاری بهار کتاب از دیگر مشکلاتی است که در این سال ها صنعت نشر با آن دست و پنجه نرم می کند.

اما نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در سی و ششمین دوره خود هنوز شروع نشده حاشیه هایی را با خود به همراه آورده که یکی از این حاشیه ها برگزاری اولین فلوشیپ ادبی تهران بوده است. 

همه این موارد دست به دست یکدیگر دادند تا در گزارشی چند نکته را برای برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران مورد بررسی قراردهیم.

ماجرای حضور آژانس ادبی ترکیه در فلوشیپ چیست؟

همزمان با سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، از ۲۲ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ (۱۲ تا ۱۵ می) (TIBF ۲۰۲۵)، نخستین «فلوشیپ نشر تهران» بنا بر اعلام، با هدف تقویت حضور نشر ایران در عرصه جهانی و ایجاد ارتباط میان ناشران خارجی و داخلی با تمرکز بر ادبیات و تصویرگری کودک و نوجوان برگزار خواهد شد. بر اساس آنچه در سایت فلوشیپ تهران آمده، «نخستین فلوشیپ نشر تهران رویدادی است که همکاران مختلف را گردهم می‌آورد؛ ازجمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه گرنت ترجمه و نشر ایران، انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، و آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما نیز با ما همکاری دارند. تمام دست‌اندرکاران این رویداد سعی می‌کنند تا با یک تلاش منسجم تبادلات فرهنگی و خلاقیت را توسعه دهند. این فعالیت با حمایت همکاران و حامیان مالی این برنامه - که خواهان ترویج ادبیات کودک و نوجوان ایران هستند - امکان‌پذیر شده است.»

سال گذشته همزمان با سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه، در نیم طبقه شبستان مصلی امام خمینی (ره) غرفه ای با چند طاق زرشکی رنگ قرار بود محلی برای پیش درآمد برگزاری فلوشیپ باشد اما خب تا روز آخر نمایشگاه سی و پنجم جز یک روز به صورت نمایشی خبری در این غرفه نبود و بعد از آن هم با روی کار آمدن دولت جدید موضوع برگزاری فلوشیپ بلاتکلیف ماند، رویدادی که به نظر می رسد بیشتر جنبه نمایشی دارد چرا که عضویت در کنواسیون برن به عنوان اصلی‌ترین الزام برگزاری فلوشیپ مطرح می‌شود؛ فلوشیپ محلی برای فروش رایت کتاب است و ناشران درباره خرید و فروش رایت سخن خواهند گفت. از طرفی هم برخی معتقدند ناشران حتی ناشران حرفه‌ای با مسائل  و کار کردن در این زمینه آشنایی ندارند و شاید از این موضوع استقبال نکنند. برخی هم به حضور چندساله ایران در فلوشیپ‌های کشورهای همسایه اشاره دارند که تاکنون دستاورد و ماحصلی نداشته است و بازخورد چندانی از حضورها نگرفته‌ایم و شاید فلوشیپ تهران فقط برای کسب تجربه برگزاری چنین رویدادی باشد.

 اما حاشیه اصلی برگزاری این رویداد، حضور آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما از ترکیه است که چندین سال است برپایی فلوشیپ ترکیه را برعهده دارد؛  یکی از نگرانی‌های حضور این آژانس ادبی درباره اختیارات حضور  آن‌ها در فلوشیپ و در اختیار گرفتن انحصار در تبادل رایت کتاب‌های نشر ایران است و از طرف دیگر برخی نیز معتقدند اگر حضور مدیریت شود شاید بتواند کمک‌کننده باشد و باید دید این رویداد چگونه برگزار می‌شود.

اجاره بهای غرفه ها

سال گذشته و در سی و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران یکی از اصلی ترین معضلات ناشران افزایش اجاره بهای غرفه ها بود که از آن بسیار گله مند بودند. اگرچه دولت تلاش کرده بود کمترین هزینه را از ناشران برای حضور در این رویداد فرهنگی دریافت کند (چون برگزاری نمایشگاه کتاب تهران ردیف بودجه مشخصی دارد) اما ناشران از مبالغ اجاره بهای غرفه‌ها گله مندبودند. در سال‌های مختلف انتقادات از اجاره بهای غرفه‌ها و جانمایی ناشران در نمایشگاه کتاب نیز همچنان پابرجا بوده است.

براساس ضوابط حضور ناشران داخلی هزینه اجاره بهای غرفه‌ها به شرح زیر است:

هزینه اجاره بهای غرفه‌ها در بخش ناشران عمومی نمایشگاه کتاب تهران تا ۶ متر مربع به ازای هر مترمربع یک میلیون و ۳۷۵ هزار ریال، ۷ تا ۹ متر مربع به ازای هر متر مربع ۲ میلیون و ۵ هزار ریال، از ۱۰ تا ۲۴ متر مربع سه میلیون و ۱۰۰ هزار ریال، از ۲۵ تا ۴۸ متر مربع ۴ میلیون و ۸۵۰ هزار ریال، از ۴۹ متر تا ۱۰۰ متری ۶ میلیون و ۸۵۰ هزار ریال، از ۱۰۱ متر تا ۲۰۰ متر ۹ میلیون ریال، از ۲۰۱ متر تا ۳۰۰ متر ۱۱ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال، از ۳۰۱ متر به بالا ۱۲ میلیون ریال بوده است. برای ناشران غیر خصوصی این رقم‌ها افزایش بیشتری داشته اند.

به این ترتیب در سال گذشته بین ۲۰ تا ۵۰ درصدی میزان اجاره بهای غرفه‌ها با افزایش همراه بود. در شرایط کنونی با توجه به وضعیت اقتصادی باید دید وزارت فرهنگ و ارشاد دولت چهاردهم چه برنامه ای برای میزان اجاره بهای غرفه ها دارد.

کتابفروشان در نمایشگاه سی و ششم حضور ندارند

در سی و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران نیز مانند سال‌های گذشته کتابفروشی ها به عنوان یکی از ارکان این رویداد در بخش مجازی نمایشگاه کتاب حضور داشتند، نکته‌ای که بسیاری از ناشران نسبت به آن انتقاداتی داشتند.

به اعتقاد ناشران موتور محرکه نشر، ناشر است و اگر او ضعیف شود چرخه کتاب با اختلال مواجه می‌شود. سال هاست که جامعه نشر به درآمد نمایشگاه دل بسته و فعالیت‌های خود را بنا با حضور در آن تنظیم کرده است و حضور کتابفروشان تأثیر مستقیمی بر نقدینگی ناشران دارد.همچنین ارتباط مستقیم ناشر با مخاطب ثمرات غیرمالی مستقیم نیز دارد و ارزیابی ناشران و فهم ذائقه مشتری مهمترین دست آورد نمایشگاه برای ناشران است که با حضور کتابفروشان و پراکنده شدن مخاطبان این مزیت کم رنگ می‌شود.

یکی از نکات دیگر مهمی که باید به آن توجه کرد این است که فروش کتاب غیر توسط ناشران در سطح نمایشگاه بین المللی کتاب تهران ممنوع بوده و ناشران نمی‌توانند کتاب یکدیگر را بفروشند این در حالی است که کتابفروشی ها همه کتاب‌های موجود از هر ناشر را می‌توانند بفروشند و خود منشایی برای فروش کتاب‌هایی از ناشران پخته خوار می‌شود.

بنابراین ستاد اجرایی نمایشگاه کتاب در سال ۱۴۰۳ نیز تمهیداتی برای جلوگیری از حضور برخی از این ناشران اندیشید که با استقبال خوبی از سوی اهالی نشر روبه‌رو شد؛ جلوگیری از ورود مصادیق کتاب‌سازی به نمایشگاه، از جمله اقدامات کمیته‌های برگزارکننده و نظارتی نمایشگاه است که باید با ساز و کار مناسب اجرایی شود.

طی سال‌های مختلف، ناشران معتبر و مطرح توانسته‌اند با انتشار کتاب‌های حرفه‌ای و پُرمخاطب نام و برند خود را در میان جامعه کتابخوانان نهادیه کنند اما این موضوع درحالی ادامه دارد که ناشران کپی‌کار همچنان مشغول بازنویسی و نشر کتاب‌های نازل در بازارهستند، کتاب‌هایی که نه‌تنها در چاپ اثر بی‌کیفیت هستند بلکه در محتوا و ترجمه نیز کیفیت بسیار پایینی دارند.

به این ترتیب کتابفروشان امسال در سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران حضور ندارند البته شنیده هایی مبنی بر برنامه ریزی های دیگری برای جا نماندن کتابفروشان از چرخه فروش توسط خانه کتاب و ادبیات و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود دارد و باید دید تا چه اندازه این برنامه ها تحقق خواهند یافت.

رخدادهای مثبت سی و ششمین دوره

نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در آستانه آغاز به کار خود رخدادهای مثبتی را نیز به همراه داشته است برای مثال تغییر جانمایی ناشران دانشگاهی و آموزشی یکی از اتفاقات مثبت این رویداد فرهنگی است که مخاطبان بهار کتاب ایران را از طی کردن 200 پله برای دسترسی به این بخش آزاد کرد همچنین نزدیکی این بخش به بخش کودک و نوجوان می تواند از همپوشانی مخاطب استفاده کرده و روند خوبی را برای هر دو بخش در پی داشته باشد.

به گفته امین آصفی مدیر مسئول انجمن فرهنگی ناشران آموزشی گفت: حدود ۷۰ ناشر آموزشی برای حضور در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ثبت نام کرده اند که از این تعداد، ۶ ناشر شهرستان؛۳ ناشر غیر خصوصی و ۴ ناشر دولتی نمایندگی گرفته‌اند. همچنین ۱۲ ناشر همزمان در سایر بخش‌ها نیز شرکت کرده‌اند. 

همچنین ۲۳۰ ناشر برای حضور در بخش دانشگاهی ثبت‌نام کردند که از این تعداد ۲۰۰ ناشر غرفه مجزا دارند و ۳۰ ناشر به صورت تعاملی غرفه دارن. به این ترتیب سه هزار و ۹۰۰ متر مربع برای جانمایی این ناشران فضا در اختیار این بخش است.

در بخش کودک و نوجوان نیز به گفته محمدتقی حق‌بین عضو هیئت مدیره انجمن ناشران کودک و نوجوان تا کنون ۲۳۰ ناشر برای حضور در بخش کودک و نوجوان سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ثبت‌نام کرده‌اند که ۳۱ ناشر نسب به سال قبل بیشتر ثبت‌نام کردند، همچنین ۲۸ ناشر نیز نمایندگی دارند. در این بخش ۳۱ هزار و ۷۹۲ عنوان توسط این ناشرین در بخش کودک و نوجوان عرضه خواهد شد که همگی دارای تائیده خانه کتاب و ادبیات هستند.

یکی دیگر از رخدادهای مثبت این دوره از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران حضور بخش فناوری های نشر در این رویداد فرهنگی است. این بخش با هدف معرفی شرکت‌های فعال خلاق و دانش بنیان حوزه نشر فراخوان حضور ناشران را منتشره کرده است. در این بخش شرکت هایی که از فناوری و ابزارهای فناوری در حوزه نشر کتاب مانند تولید، نشر، چاپ، بازاریابی، فروش، خوانش و پادکست‌های حوزه کتاب استفاده می کنند حضور دارند.

همچنین  محلی برای برگزاری نشست ها و گفتگوهای تخصصی حوزه فناوری های جدید در بخش کتاب با حضور افرادی که در این زمینه فعالیت می کنند در این بخش تعبیه شده است که در آن نشست ها، گفتگو و کارگاه های مختلف برگزار می‌شود.

 هدف اولیه این بخش معرفی دستاوردهای فناوری در حوزه کتاب است و برای اولین بار درسی و ششمین نمایشگاه حضور دارد، همچنین شناسایی وایجاد شبکه بین این شرکت‌ها از دیگر اهداف این بخش است. 

با همه این ها باید دید که سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران چه برنامه ای برای برای هرچه بهتر برگزار شدن این رویداد فرهنگی دارد؛ بی شک نمایشگاه کتاب نقش بسیار مهمی در فرهنگسازی و ترویج کتاب و کتابخوانی دارد. همچنین حضور کشورهای خارجی نیز در بخش بین الملل این نمایشگاه می تواند به افزایش تعاملات فرهنگی کمک کند البته همانطور که گفته شد در این سال ها با افزایش مشکلات اقتصادی بسیاری از کشورهای دیگر ترجیح می دهند از هزینه های بالای حضور صرف نظر کنند و خب باید برای این مهم آسیب شناسی صورت گیرد با تمام این ها همچنان کشورهای مختلف در نمایشگاه کتاب حضور دارند و همچنان استقبال از این رویداد وجود دارد و نباید از یاد برد که کتاب همچنان در سبد خانوار جای دارد هرچند کم و کوچک.

فاطمه میرزاجعفری